Search


Jun 16, 2017

Lalnunnem Thlirna


A hope beyond the shadow of a dream.
-John Keats (Endymion)

June 16, 1974 khan Delhi tlangah thumal 8360-a sei tienami, ‘LALNUNNEM KA NGAI EM CHE’ ti ka ziek a. A hming hi a sei duot bakah, hi thupui bok hmanga ka ruolpa Darkamlo Faiheng hla phuok, sak hlaw tak el leh miin an ngai pol hlak leiin, Mizo (Lusei) tronga kan inlet hnungin thu le hlaa ka ai hna phapui (fam tah 1992) Prof. Siamkima Khawlhring-in William Shakespeare thaw dan hmanga hming tawi te inputtir thra lema a ngai chu pompuiin, ka tienami ziek panga le thusep ziek pathum thlang khawm chuongna lekhabu ‘Nun Ram’ ti 2001-a kan sut chun ‘Lalnunnem’ tiin kan hung sie tah lem a nih.

Hi tienami hi zan bu fak khopa inthoka khuontevik chen, darkar 10 sunga thingtlang tlangval pakhat chunga thil tlung le a bebawm thlalak ka ziek chu a nih. Zan dar 9-a inthoka tranin ka ziek ngat ngat a, ka ziek zo chun vaak inhrâm ri ka hriet a, tukver purdah ka hang hawk chun, zingkhuo a lo var dĕr tah. Hi ka ziek sung hin ngaituonain Muolveng (Pherzawl) a kan in chawr tienga ka pindana chun inthrungin, a changtupa sulhnung hi ka suipui a, chu chanchin chu Delhi tlang, Room No. 209, External Affairs Hostel, Curzon Road-ah kei, ka Baby Hermes typewriter hmaa inthrungin, ka kutchal hmangin ka sut char char a nih. Khang hun laia Pherzawl khawthlĕng hretu chun, kum sawm liem taa lo thi tah a ngaizawngnu thlan tieng pana hi zana a changtupa kal pen tin hi hniek khat khom inhmai loin suipui thei a tih. Chu chun phek sawm a hluo a. A dang phek 17 chu a changtuin kum sawm liem tah hmaa a ngaizawngnu le an chanchin le thina kutin a thruoi hmangpek thu, ka rawi upa L.Rokung tonhriet, ka zep sa chu a nih. Kum 2007 -a Senvon-a kan inzin trumin, Hrangthangvung le David Buhril thruoiin October 12 tukin a thlan hmun hi kan va hai suok a, chu chanchin chu Senvon Diary-5 ah ka ziek nghe nghe.

1970 laia ei Delhi khawvel
Kum 1970-a IFS zoma Delhi-a umhmun nghet khuor dinga ka chuong lut khan India hmar-saka inthoka hung mi kan la tlawm a, mani tronga hang inbiekpui ding lem chu pakhat khom an um nawh. Iemani chen hnungah Hongkonga inthokin ka ruolpa Lal Thanzau Pudaite a hung kir bakah tribal laia India rama IAS tling hmasa tak Jamchong Nampui chu deputation-in a hung thla a, Lalzar B. Sinate khom ka bulah insaisangin UPSC a hung zom a. Chuong lai vel bok, 1972-a Dr. Rochunga Pudaite-in Bibles For The World (BFW) ofis a hung hong chu enkol dingin Daineikung Pudaite le a nuhmei Zosangkim an hung thla a, a pa Rev. Sunga le a nuhmei, an tupa Lalchunghnung (a hnunga YMA President hung ni) hai, music inchuka hung Roding Pulamte hai, USA-a inpem tuma visa buoipui Chongrolien Chonzik le Jacob Pudaite haiin an hung bel sa pei a. Chun, M.Phil/Ph.D thawa hung ka tupa Lal Dena hai, MD inchuka hung Dr. Lalzakung le Ukil (LLB) inchuka hung Lala Khobung haiin an mi hung bel sa bok a. Hieng lai huna hin a nih kan remchang tlang hun Pathienni chawhnungah Green Park-a BFW ofis-ah fe khawmin chawibiek inkhawm kan nei zeu zeu a, zanbu kan kil tlang nghal bok hlak a. Hi hi Hmar tronga Delhi tlanga chawibiek inkhawm ei nei hmasakna tak a nih. Kum 18 hnung, 1988-a Hmar Christian Fellowship a hung ngir khan inzom zatin ei sunzom tah pei a nih.

Delhi tlanga khawsa hmasahai hi thu le hla tienga ka zawlpuihai deu vong an ni leiin kan inchokphŭr tuo a, a vangneithlak khop el. Kei ngei khom nuhmei ka nei hnung le career siem tuma a kûl a tâia thrang ka lak hun kum ruk lai zet thu le hla thar phu suok ta lo khah ka hung tral tharin, kum thum vel sung chauhin hla 38 ka phuok bakah tienami 12 vel le thusep tam tak ka ziek a. Chun, thu le hla khon khawm sin nasa takin kan bawzui a, chu chun a hnungah ‘Hmar Hla Suina’ le lekhabu hrang hrang a hung hring suok a nih.

Hieng lai hin kan la tlawmin kan inngaina tawl bok a, Inrinni zan tieng hin a hman hmanin ka umna External Affairs hostel tieng an hung pan sang sang a, bu kan fak tlang a, ka hla phuok thar kan inchuk a, ka tienami ziek thar kan tiem a, thu le hla sukhmasawn dan ding kan hril tlang a. Kan um khawm tah chun Cultural & Literary Festival hmang kan ni ringot el. Hmar thu le hla sukhmasawnna dinga bulthrut ei hung rem pei dan chik taka ei sui hun a la um chun, hieng lai bung le chang hi bawkân chi ni kher naw nih. Delhi hi ei thu le hla hnarpui laia pakhat a ni a, thrahnemngaina le tlawmngaina lei lieu lieua kum 34 zet HSA Joint Headquarters insuo tah, kar tin suok Delhi Thurawn (DT) hi entirna hring zing chu a nih.

Thu le hlaa ei pasietzie
Khang lai khan pi le pu hla hlui, thusim le thurachi tlawmte chauh zieka ei hum thei ti naw Hmar tronga thu ziek hmu thei sun chu sakhaw lekhabu le tuoltro hla, Independent Hla Bu-a chuonghai an ni el a. H.V.Vara ziek ‘Kotsuo Lungdaw’ ti naw lem chu eini awm suok tienami dang hmu ding a la um nawh. Mi hnot phak ding lem chun hieng thila lawn dan inchuk hmasa phot a, thiem hnungah tlăn dan inchûk a, chu zoah mi ei hnot ve thei chauh a nih. Hla tieng chu ei balamna zawng a ni leiin, mani intodelna khop chu ei intuo zung zung thei. Hlasam (poetry) ruok chu kha hmaa khawtlang insukhlim nikhuoa Khuongpu le Zailakin chop le chila hla tharlâm an insam thlak zung zung anga thaw thei ei um ta naw bakah hla chu thluk nei le sak chi chauh nia ei ngai leiin hlasam ziek hi ei ngaituonaah a la pieng nawh. Drama pakhat khom ei la nei bok nawh. Thusep, bel chieng dawl chu hril lo, thusep hrim hrim hang tiem ding lekhabu ei nei nawh. Hmar History ei nei sun chu Hranglien Songate buotsai, kum 1958 a sut kha a nih. Hi lekhabu hi histawri ruongama ziek ni lo, tienami rong kai lem hman ni sien khom, van laia tla el ni loa bul le bal nei hnam ei ni vezie lungrila chieng taka tutu le nina (aidentiti) bing nei ei nina suoi ei chalbawka namtu a nih. Hi lekhabu hi a ziektu leh inthukopin, histawri ruongama siem phuisui dingin, nasa takin hma kan lak bok a, sienkhom a hlamzui a, a poi khop el.

Thu le hlaa ei pasietzie hrein, iemani kong zawng beka phuhruk dan lampui dap chu thaw makmaw a nih. Ei pasiet chungchuongna chu thu ziek tieng a ni zuol. Ei tuoltro thu le hla, ei thusim, thurachi, tienami le ei chanchin hrim hrim hre nuomin, lekhabu tiem ding hang dap inla, Hranglien Songate-in Hmar History-a tlawm te a mi lo hlu lutpek ti naw chuh hmu ding a um naw tluk a nih. Zieka hmu thei um sun chu Saptronga mingohai ziek chuongna lekhabu hrang hrang le Mizo tronga an hlu lutna lekhabuhai a nih. Ka tupa Dr. Laldena khon khawm ‘Hmar Folklores’ ti hlak chu Saptronga ziek, 1995 vela hung suok chauh a ni bok si.

Khang hun le hmaa Hmar trong inchukna dinga thra tak ni-a an mi kawkhmu chu insûm dĕr loa Hmar trong ei suosamna ni hiela inlang, BSI sut Baibul hi a nih. A dang lekhabu hang hril ding um nghal lo. Hemde dinga Isu chungthu rêltu Juda Inpui Sanhedrin ang el khan, hi thil tluka ei mithiemhai le thiempuhai inthuruol tlăngna hi a um nawh ti inla, ei inbi chieng nuom phot chun, ei hril suol bĕk ka ring nawh. Trum khat chu Delhi-a kan inkhawm trinin unaupa Suothangin, “Pu Muong, ei Baibul inlettuhai hin a umzie hriet harsat thei dan ding tak ngaituoa an mi siepek ning a ti?” tiin a mi’n don a. A zawna chu a donna ni nghâla ka hriet leiin don loin ka’n nui ringot.

A iengkhom chu ni sien, thrangtharhaiin ei trong an inchukna dinga hmangruo ei nei makmaw laia mi chu inhnik taka an tiem nuom zawng, ei kalchar huonga inthoka inser suok ni si, tienami tawi le sei (short stories & novels) iemani zat bek nei a nih. Iengtin am chu chu nei thei ei ta? Pi le pu tienami lo neihai dap khawma lekhabua hlu lut chu thaw ding hmasa tak ni mei a tih. Chu lak khawm sin chu thil namei a ni nawh. Ieng zat am hlu lut thei la um a ta? Chu chu khaw laia inthoka fom khawm ding am ning a ta? A um sun tlawm te, naupang inchuk dinga an lo lak khawmhai khom innghatna tlak a um nawh. Chuleiin, eini awm thusuok ei nei thei hma poa thaw thei olsam tak chu hnam danghai ta, abikin Saptronga inthoka inlet a nih. Chu chu hnam dang khoma an thaw hlak hrim a ni leiin thilmaka ngai ding a ni nawh. Chuong ang chun a thaw pei le thaw thei lo um tah hrim hai sien, a hmang dinghai inhnikna le sum le pai ngirhmunin a zo am? Tu chen khom hin Hmarhai laia ei lekhabu kawpi 200 bak zor chu thil harsa a la nih. Lekha le ei khawvel inzomna hi a derthawng. Sakhuo lekhabu, chanchin bu le school textbooks ti lo, ina lekhabu ei kol le tiem hlak hrietna dingin survey thaw inla, in tin deuthaw hi siksikrieu inhrămna ni mei a tih. Thlavaium deu a nih.

Inbuotsaina thra poimawzie
Lekhabua siem dinga thu ziek khor puma sut ringot hi hlutna nei thu le hla pai a ni naw chun umzie a nei bek nawh. A bu sà le inphăn nêkin a sûng thu fŭnin a hlutna a phur lem. Chuong ang thu le hla duong suok ding chun nasa taka inpuocha a ngai. Phŭr thuta lohma pŭta pŭt el thei a ni nawh. Theina bîk pĕka umhai khom an talen hmang trangkai thei ding chun thiemna pûmbŭk voi tam fe thlenga an incher a ngai. Chuong ang mi thu le hla chun bel chieng a dawl a, tiem le inchûk a manhla bok. Chuleiin, ei mamaw iemani chen bek phuhrukna dinga tienami ziek tuma ka’n puocha lai chun ziektu inlarhai ziek, Saptronga mi ka hmu thei ta phot chu Library hrang hranga inthokin ka dap khawm a, tiemin ka dawnkhawl a, chîkin ka bi ngar ngar a. Thu ziek hi a ziektu ngaituona le a khawvel chengna hlimthla inlarna a ni leiin, thu pangngai char khom ze hrang hrang le rong hrang hranga thuomin an mi’n entir a, hriet rawn ding chun tiem rawn a lo ngai. Chuonga ei ti lei chun anni thaw dan ang kher khera thaw ve ding tina ruok chu a ni chuong nawh.

Thu le hla thra ei ti hi a hung inir-suokna leilung le a chenghai khawsak dan, a hung tro suok dan le inthrang tung dan, a bawmtu tlang le muol, ruom le phai, sik le sa (environment) le a bebawm hrang hrang hai hriet sa lo chun a mawina le inrilna paw tak tak thei a lo ni nawzie hriet a poimaw bok. Pathienin angpuia mihriem a siem umzie hi ei hriet tlawm bĕk leiin, ngairuotnaa paw vieua ei lo inngai dam hi ei paw naw taluo lei dam a lo ni daih thei. Chun, tienamia ei ngai tam tak hi takram hlimthla a ni thei a; takrama ei ngai dam hi ei beisei ram hung tlung ding intem lawkna hlimthla dam a ni thei bok. Takram le beiseina ram hi thil inpawthuo, sienkhom a ruola hluo kop thei lo a nih. Chu chu ‘Lalnunnem’ a hin voi thum tar lang a nih.

Takram le suongtuona ram
‘Lalnunnem’-a changtupa ngaituonaah Nempui (Lalnunnem) a tro sip vong thu a tienami-ah ei hmu a. Nempuiin a thisan hnung khomin a ngaituona hluotu tak a ni tlat leiin, khawtlangin invet cheia an chei pha hiel a nih. Suongtuona le takram (imagination & reality) hi tangka hmai hni anga inkop zing an ni a, suongtuona rama hmán hmàn mi tam tak chu ei cheng rawn lem niin mithiemhai chun an hril. Zan mang nekin sŭn mang ei nei rawn lem niin an hril bok. Tam tak chun suongtuona le hlim taka inpawl inhoi an ti lem; takrama trum thla nuom ta lo khom an um. Lungril pangngai put chun tak ram le mang ram thlier thiem an inchuk a, mi pangngai ni an hlaw. ‘Lalnunnema’ khom hin a suongtuonain a ngaituona a fen hmang chang a um a, sienkhom fie nuomna lungril (rational mind) a put tlat leiin, en chieng dingin, trum thum zet a mit a nuoi a nih. Mi invêt angin khawtlangin ngai hai sien khom, lungril fîm a la put zingzie ama ngeia inchieng hlak mi a nih.

Vâl ka tlawm nawk tah
Eini rawi chu inti-pa deu el, ieng angin na sien khom pasal chun “A na” ti lo ding le insukpachang dinga ei khaw hriet tira inthoka inzirtir ei ni leiin, pasal chun tuor zuou hi tlawm thlakah ei lak a, tlawm hi thi rina ei rin a nih. Nunghak-tlangval inkara hmangaina thila ruok chun, sapui sahrang hmaa tlan lohai khan tuor zuou ei inchu thung a, Thanglungleng dungthulin,

Ka chûnnu lai rilah,
Tui ang kan tling lai khan,
Hieng ding hi hre lang chuh,
Hringmi’n kan leng hma khan,
Chawi lai zotui thieng angin
Luong ral tang ka tih,
Kei chu aw, Thangnunnem,
Nun hring kan zuom ta nawh

tiin, ei trap pĕr pûr el a nih. Minu ei ngam nawh. Ei thei lo ngam naw le fak ngam naw khom huoi taka loa an mi pek chun iengkim bawsiet huomin ei bak pŭk pûk el chu a ni khah! Hi tienami-a khom hin a changtupa hi Nempui mit sǐr ngeia kawlinlep tluka inranga a hei ât zauh chun minit khat chauh sungin vâl zakzum voi hnih a tlawm hman a; a zinga tuikhur lampuia an intuok thut hamhai, thingzung insuia Nempui hmaa a tluk chum trumin vâl a tlawm nawk chieng hle a, var takin a tlawm song tah law law a nih. Chu chu sirsana hmangin ka rawipa Ringum Khobung khomin kum sawm neka tam liem tah khan ‘Vâl Ka Tlawm Nawk Tah’ ti thusep ngainuomum deuh a ziek kha tie! Zoram khawvela sai hla po po deuthaw hi Zonu laka Zopa tlawmna thu a nih. Adam ruol hi alanga inhok thŭr thûr mei mei ei nih.

Lalnunnem dangdaina
‘Lalnunnem’ hi tienami dang neka dangdaina rieu pahnih a nei a, chu chu ka ziek hmaa ka lo riruong lawk khom a ni nawh. Pakhatna chu, tienami hrim hrim hi a tlangpuiin a thra le a sie (good & evil) indona a ni a, a thra tienga changtu chu Protagonist an ti a, a kal zawnga thrang chu Agonist/Antagonist an tih. Hi tienami-a hin chuh suol le thra indona a um ve nawh.

Pahnina, tienami hrim hrim chu thil hung inher dan ding hriet châkna le tŭngna (suspense) ei nasat po leh tiem pei dinga phŭrna a mi pek hlak. A tawpna ding ei hriet lawk ruok chun tiem a phŭrum naw sot. ‘Lalnunnem’ ruok hi chu a tawpnaa intran le a’n trannaa tawp a nih. Chuong chu ni si a, a tiemtuhai tiem nuom si dinga ziek suok chu chona nasa tak a nih ti naw ruol a ni nawh. Ka hlawtling am hlawsam chu tiemtuhai Court-a um a nih.

Hi tienami tawia hin thingtlang khuo le an khawsak dan iemani chen thlir thei a ni bakah an khawvela puithuna le huoi an ring dan iemani chen a thriek a. Kha hma le tu chen khoma mi nêl lo chu thlanmuol a nih. A ngaizawng thi hnunga zana a changtupa leng rawnna tak ruok chu thlanmuol a ni tlat. Ama ngeiin hieng hin a hril: “Kan thlanmuol chu khuoa inthoka fing khat vel zeta hla a ni leiin le a kawl vel chu ramngaw zing khup el a ni leiin zana hin makhata lêng ngam an vâng hle a. Nempui a zăl ve hma chun kei khom thlanmuol hin ka pang a sukza huou leiin ka nĕl naw thei hle. Amiruokchu, hi tritna hi kum sawm sung hin ka hmangai Nempui leiin ka lo hne tah a, thlanmuol chu zăna ka leng rawnna tak hmun a lo ni tah lem. Khawvel rinumna le beidongna hnungson tah, itsikna le indemna tinreng laka fihlim tah, phingtrâm dangchâr khom hre ta lohai le hang inpawl chu a hadamthlakin tri a lo um naw hle. Thlanmuola zâlhai nekin a suk le tunga la lawnhai hi tri an lo um lem daih a nih tihai khom mi hril lei ni loin keima ngeiin kum sawm sung hin ka hriet chieng a. Hienga tri naw ding ka tri naw lei hin khawtlangin invêt bilingah an mi ngai hrim a, mi mi nuisaw ka hlaw dan khom ka’n hmai nawh” tiin.

Tlangkawmna
Kâr liem tah khan thusep ‘Thiemthâinu’ ti ka ziek a, chu chu kum 1999-a Mizo tronga ka thusep ziek ‘Hriat Loh Ram Ata’ (Zoram Khawvel-8 p.130-135) sunzomna a nih. Chutaka chun, “Ei thil inhnik le invoi tieng thilah, hriet phak lo rama inthoka pawlna mi tam takin an dong a, chu chu Saptrong chun ‘mystical experience’ (rauhrietna) an tih. Chuong ang hrilna le inchukna chu ‘Mysticism’ an ti bok. Thlarau hrang hrang a um angin ei rauhriet khom a danglam thei a, ei inpompek dan khom a’n ang bok nawh. Hi hi sakhaw thilah a ni zuol. Iengkimah a lem a um angin a tak khom a um. Hriet lo rama inthoka pawlna ei hril ruok hi chuh ei thil invoi le invet chilh zawng thil, ei lungril le thlarau kotkhar inhongna tiengah a ni vong a; ei kalchar mit le naa ei hmu le hriet phak chinah, ei dawl zo phak tawkin a ni bok hlak. Chuleiin, boruok zaia inthoka i ngaituona hung dengtu a um chun i thiemthainu-a inthoka hung a ni thei a, ziek thla nghal hlak rawh. I donsak naw chun bo nawk daih a ta, ngaituo suok zo ta naw ti nih” tiin ka hmawrbawk a.

‘Lalnunnem’ hi ziek tuma a ruongam ka phan lawk khom a ni nawh. Sŭna Indian literary journal pakhata tienami ka tiem chun a mi them hle a, chuong tieng deu ngha chu ziek ve nuomnain ka lungril a kam tlat a. Zan bu fak khopa ka typewriter Baby Hermes le ka hang inthrung chun hriet lo rama inthokin hi tienami hi a hung put thla zung zung a, zankhaw vârin ka sut char char el tah a nih. Hi thil hi a nih Thiemthainu pawlna ka hril vet chu. Chun, hi tienami ka ziek ni June 16, 1974 le kum 43 hnunga Delhi tlanga inthok boka hi thu ka ziek ni le thla, June 16, 2017 a hung inruol char khom hi malsawmna tla fuol chu a ni hrim hrim. North Cachar Hills tienga unnauhai ti danin, a um chu a um a nih!

(June 16, 2017; Delhi)

###

No comments :