Search


Apr 22, 2017

Tuithraphai Diary - IV


Chalmawi Lungmawi
Kum 1957-a Rengkaia Jocund Company kan indin laia kan rawi-upa le ruol thra, Rengkai lal J.C. Chongkhawlien-in an siel hmingthang CHALMAWI hrietzingna ding le a pi le puhaiin Rengkai an indin dan le sungkuo inthla sawng pei chanchin ziekna, marbul duma LUNGMAWI (Marble Plaque) ropui tak le mawi tak a tuolkota a siem chu ruoipui buotsaia March 23, 2017-hong dinga riruong ni sien khom, ieng huna khom chat thla el thei an pu L.T.Zuola ngirhmun derdep tak leh innang pal inlauna leiin, David Buhril thruoiin, an sungkuo le chung tienga lo inlawi tah le van mipui uopna hnuoiah, dei dapin kan hong a. Nazaret tlangval rawia hmel danglamna tlanga inkhawmpui ropui an hmang trum nekin kan tam lem. Kan thilthaw hi mellung poimaw tak a ni leiin, hongtu ngirhmun ka ruolpan a mi’n hlan hi hamthra ka’n ti takzet.

Hi LUNGMAWI lailung ker kuok sunga hin siel hmingthang lu hi inzaum takin an tar a. A chanchin kimchang chu Zoram Khawvel-2 (1993) ah ka ziek a. Chu laia a thren chauh chu hang thur suok inla.

“Thlanbung a chhuahsan hma hian Kailiana chuan a sial hmingthang Hmunleta a hnutchhiah chu a zuk kai chhuak a, Hmar pipu danin ‚Sesun Inchong’ nan a hmang ta a ni…. He sial, Kailiana chhun hi se mak tak a ni a, Hmunleta an awm lai, kum 1900 vel khan Kailiana in hnuaiah a sepui chuan note duhawm tak, ki tro tawh sa chu a hring a. Lem ziaktuin duhthusama mawi lem a ziak ang tluk hiala duhthusama siam ang maiin he sial hi a pian a nalhin a lian a, a ki a thra em em a; sial tlimpui zinga a tla lai han thlir ila, mihang rual zinga mingo awm ang mai a ni an ti. A hmingah pawh CHALMAWIA an sa reng a A ki seizia chu lehlam lehlamah inches 30 ve ve a ni a; a ki hmawr ve ve inkar chu inches 50 a ni Piputen ‚a ki berah bak a lawi thei’ an tih ang chi deuh a ni awm e. Dullai sial leh Vankal sial tluk deuthawa se hmingthang a nih avangin Zoram hmun hrang hrang atrangin en tur ringawtin mi an lo kal thin niin an sawi.

“Heng hun lai hian khaw inkar kawng mumal a la awm lo a, sapa vaha kal a ni ber a. Chutiang ram chhengchia leh bumbohah chuan Chalmawia chu nungdama Tuithraphai an kaih thlen tuman an ring lo. Mahse, kawng chhuk chho, kham leh suar nasaah pawh thu awih takin Chalmawia chuan a rawn kaitu mi sawm rual chu a zui zel a. Sinzawl khua an thlen chuan sial chu en turin a khawnawtin an lo chhuak a. “In sial chu a thrain a kite chu a va han ropui em? Kailiana sial an tih pawh hei ai chuan a ropui bik chuang lo vang a” an ti nak nak hlawm a. A thren chuan, “Kailiana sial ki nen a ki hi a eng nge ropui zawk ang?” an ti bawk a. Se kaitute chuan, “Hei hi a lawm Kailiana sial chu” an tih chuan, “A ni ngei tak ang a.... Hmingthang tlaka ki thra leh lian a nih reng hi!” tiin an amen dial e, an ti.

“Puma zai chhuah hlim leh lar vanglai a ni a. Mizorama sepuiten Chalmawia an thlahna hla tur tuten emaw an lo phuahsak hial a.

Chalngeng, rihsangpui chu liam mah la...Puma,
Val zawng rauthla ka hualna ti zel ang chetiin. Chalmawia lungrualpui thrin, sepui la dam zawng zawng thlah nan Chalmawia hla tur thlengin an phuasak bawk a ni.

Vawngawrh tleitir, dam takin leng zel rawh...Puma
Laldâng thrat nan Chalngeng ka fam ta e.

“….January 9, 1992 tuk khan Kailiana tupa leh Sailianlunga (Lunga) fapa J. C. Chongkhawliana, Rengkai lal ni lai leh ka thrianpa ni bawk chuan a inah tukthruan eiah min sawm a. Italy ram atranga lo kal, kan thrian rawn hruai Italo Caraffa, kum 77 mi leh nula Maria Angela Verduschi pawh kan hruai bawk a. A in hlui kawtah chuan pakka bilding thar ropui tak a rel lai mek a ni a, chhawng khatna a thleng tawh a. An choka nuam leh zau tak chu thrutkhawmmna pindanah an hmang a. A kawngkapui ding lamah chuan mawi leh zahawm takin CHALMAWIA LU chu bangah a tar a. Kan Italian thriante pawhin an hmu duh hle. A chanchin kimchang zawk ka zawh chuan Tuithraphai sulsutute zinga tel ve a lo ni tlat mai! Chuvangin, Zoram khavela ka zina buah hian dinhmun pawimawh tak a luah ta a ni…”

CHALMAWI ki mawizie hi tekhinna dangdai tak, nuhmei-pasal po po thil nei hmangin, hang hril inla. Zamaw rong kai amanih, zawlro amanih le pulpit trong lo deua ngaihai chun chuong ang tak chun lo ngai hai sien, leichawina a um nawh. Nuhmei trâng vûm mawi inthrieng thrat hi intiet le inang char amanih pasal tilmu thrieng khom hih intiet char hi hmu ding a vang el chauh khom ni loin a um naw tluka ngai a ni angin, ransa amanih ramsa ki, ieng anga inhreu khom hi intiet char a um naw tluka ngai a nih. Kum 1988-a Rangoon-a ka um lai Colonel Zakhumin ama ngeia Shan State le Kachin State-a lunghlu sen (ruby) le lunghlu hring (jade) tamna a kawman (command) laia ramsiel a kaphai lu, Mingaladon erpawt bula a ina a tar fek fuk laia ka dit tak mi rochung a nuom a, a tuoi ki mawi tak, chawi olsam dinga ka ngai chu ka thlang a, chu chu Delhi-a kan Sitting Room-a ka tar hi a nih. Hang thlir vuot chun voi le chang kihai hi intiet char a hoi a, ei bi chieng ruok chun a ni nawh. CHALMAWI ki danglamna chuh mit lawnga hang en thuok chun a voi le chang ki indanglamna hmu kher naw ti nih. Christopher Marlowe-in Doctor Faustus -a Helen of Troy hmel thratzie a hril le Chalmawi inthlanaa Mizorama sepui po po aiawa hla an phuok ei hril tah kha an indungthul khopin ka hriet:

Was this the face that launch'd a thousand ships 
And burnt the topless towers of Ilium?
Sweet Helen, make me immortal with a kiss.


O Di & Lalnunnem
Lungmawi hong le zanbu kil hun inkarah ka ruolpa (Upa) Darkamlo Faiheng va kan vak dingin David Buhril leh Saikot tieng kan tlan phei a. Darkamlo hi ka neka vok êk sir hmasa ni sien khom inchukna tienga keini rawi hnung hnot a ni leiin, thu le hla tieng le hnam ro, abikin cultural dance tuoi thar le hnam bulthrut rem thrat le suknghet dinga nasa taka thrang kan lak laia kan kaiza vengtu le kan mi hmang trangkai laia pakhat, pa thra, tlawmngai thei, taima, lulul, huoisen le inpe zo a nih. Hmar Cultural Society (HCS) Chairman (1963-1981) ka ni sunga kan Secretary, Ex-MLA L.Rokung le chuong laia a thri be pawla ngaihaiin pi le pu huna thilthaw poimaw le insukhlimna an nei changa an lam dan chi hrang hrang tuoi thar tuma kan bei lai khan a hre mumal an vang tah leiin, mi thrangpui thei um suna kan hriet Ngurte lalhai chu belbulah neiin, lam le hla inchuk dingin nunghak-tlangval kan inriekluttir top a. Chuonghai inrawitu laia pakhat chu Darkamlo hi a nih. Kum 1969-a Republic Day-a lam dinga Manipur aiawa fe, Hmar Cultural Troupe-a thrang a tam lem khah anni rawi hi an nih.

Darkamlo hin Zoram khawvel fang suok hne hla inlar pahnih a phuok a. Pakhat chu Vai hla thluk hmanga a siem, “O di, O di lungrunpui” ti hi a nih. A dang chu, hla keilet ni si, ni mang si lo, thluk chok pol a hmang, “Lalnunnem ka ngai em che, khieng mi awisan naw la” ti a thunona a hmang hi a nih. A phuok kum chie hi ka’n dona chuh a hriet chieng bik ta nawh. Vai hla thluka 1960-a ka hla phuok ‘Hmangai Nunrawng’ (Dawn ve la nunhlui thamral hnung) ti hnunga mi a ni leiin, kum 1962 laia mi niin kan pom tlang. Darkamlo nau lutir a hung pieng khan a hming phuok dinga a mi fiel leiin kan rawi-upa L.Rokung leh kan fe a, ‘Lalnunnem’ ti ka phuok a, annu kuomah “Thǐk phal lo, thǐk awi lo” kan tih. Kongkhata chuh tu khom hi thǐk tlak lo, ‘Luah loh lungdi’ nei deu vong ei nih. Hringnun sirbi tin hih Lalpa remruotah ei ngai pha ruok chuh, hla phuoktu R. Vanlalzauva dungthulin, “Vanduai bik rêng kan awm lo Lalpa remruatah hian” tiin lam suk lam tung khom lam phei a’n chang hlak.

Foreign Service-a ka lut hnung, 1974 June khan a hun laia ei khawvel rûn vetu tienami pakhat, LALNUNNEM KA NGAI EM CHE ti ka ziek a. A thupui hi a sei taluo leiin, a hnungah LALNUNNEM tiin kan kei tawi a. Ka tienami ziek le ka ruolpa hla phuok hi thuhmuna ngai pawl tam tak an um a. Ka kuoma ngei khom voi tam, “I hla phuok Lalnunnem ka ngai em che ti kha kan sak a” ti-a mi hril an um. “An nawh, kha hla kha ka ruolpa Darkamlo phuok a na, a tienami kha keia phuok le ziek a nih” ka ti khomin, “An nawh, i phuok a ni chieng” la ti trawk trawk khom an tam. Ka tienami ziek le ka ruolpa hla hi ziel khawma ka chanchin ngainuomum tak tak, ngaituonaa khom ka suongtuo phak lo, hmai trim thrak loa mi hril mol mol khom an bo nawh. Kong khata chuh, ka ruolpa le kan thu le hla thlung kop boruoka in bawl an lo um hi kan nihlawna chungchuong a nih. Annu ruok chun, “A phuokna san ka hriet vong” a tih. Kei chun hieng thil indon chieng hi panser dam hnung hǐk a, be thar siem ang nia ka hriet leiin indon chieng ka nuom nawh.

A hmawr ei phor vuot tah leiin, hang hril sei met inla. Trum khat chu kan nu Dari’n, “Mi dang hla i phuok khum a, kei hlakin mal khat khom chang ve lo..” tiin a mi suosal tum a. Kei chun fiemthuin, “Khai, khai, khai! Huomhap taluo naw ta! Nang chun dam sunga dingin i mi pumbil vong annawm..” ka ta, a hril nawk ngai ta nawh. Tlang rêl khom dawn loa thu riengko khekpui ngamna hi huoisen le zakmaw thil el khom a ni nawh; hmangaina khuoizu hning far thla a ni leiin, tu khom chu khawvel umzie hre taphot chun inzak le inzapui thila la loin, an suong em em thung a nih. Chuong ang mi le lo intong fuhai, thu le hlaa ngirhmun hlun changtuhai chu mi vangnei chungchuong an nih. Hi ram chanchin hi English hla phuok thiem P.B.Shelley (1792-1822) chun ‘To A Sylark’ ah hieng hin a lo hril zo der tah khah:

Ei kûrinkukpui zaihlahai khom hi,
Lungkham-beidongna biethu an ni si!

Dawntlang
Sinlung Academy of Letters (SAL) huoihotin Rengkai Road-a HSA Campus-ah Inrinni March 25, 2017 (1200-1800hrs) khan “Pherzawl: Thlirvelna” ti thupuia hmangin ‘Dawntlang’ (Seminar) kan hmang a, SAL Secretary David Buhril-in a thruoi a, ka tupa Dr. Lal Dena leh Resource Person-ah kan thrang a. Hi hi SAL-in thu le hlaa inpawlna Rengkaia a buotsai voi thumna a ni tah (a hmasa trum hni chuh July 23 le October 3, 2015 khan RPC Vetc-ah nei a nih) SAL hi Pastor Thangngur thi champha voi 70-na, December 20, 2014-a Delhi-a indin a ni a, HSA Delhi Joint Hqrs hmingin SAL hin Delhi tlanga khom Seminar voi thum a huoihot ta bok.

December 8, 2016-a Chief Minister Ibobi thruoi Congress Sorkarin an hma ela inthlangna um dinga tokdar thraa an ngai le tlangmihai inthuruolna le inthuruol nawna chok chen vongna hmangruoa hmang tum ni awm hrima Revenue Districts thar 7 a puong le inzom khan ‘Pherzawl District’ khom a hung pieng a. Chu ruol chun khêl tam tak a pieng sa bok a. Voi khat khom zawlpuon la inzawnpui nawhai khomin a’n zawnpui hmasa ni le baw-hla insam khum rawn ni an hung inchu a. A pieng hnunga a pieng thu hre hmasatu threnkhatin hringtu nina inchu-a pawl thar Demand Committee indin chop khom an bo nawh. Khêlin taluo a hriet nawh. A threnin a lawmna hla ei phuok a, lu le mong khom hre chang loin, pilvut khu chum chum karah umni khamin ei lam a, ei pilvut thai khuk chu eini bokin khop lulin ei hap a, “A thrang naw chuh lenlai chân!” dam ei la ti nawk deu deu. Mi hrai tlaituhai hlak lungkham lo: vokbu pek hun, rawsot tam hun, Moneypur-a kum nga dana mana danglam a sŭr hun a nih ti an hriet karh tlat annawm!

Hi hi Vai tronga ‘tamasha’, ennuom maka insiem an ti hlak hih a ni el awm. Inrui buoi lai chun inhoi fu el, har fim hnunga en pei um lo deuh a ni hmel khop el. A buoithlakna tak le kong khatah, a hlimumna tak chu, ennuom siem ei nih ti ei inhriet naw hi a nih. A ram neitu lema inngai, a tam lem, var lem le kong iengkima chunghnung lema inngaihai lai hin an nina tak hmu fie phak khopa lungril mit varna nei an um niin a’n lang a. A ram lailung ruom chi te, a ram puma 10% chauha lien-ah, Hindu sakhaw dana chi-hnam (caste) tum tuma indaidanna bangin a daidarna khawvelah, mani seng puon indelkilin, an khawsa a, tlangmi nina tribal ngirhmun hnawlin, hnam (tribal) nina hluihlawnin, tlangmihai laka inthier fihlim, mani le mani inhlem an thaw char char a. Kum 1891-a British sorkarin ram thuneina an hung lak khan tlangram inenkolna chu Political Agent hnuoiah siein, Manipur Reng kutah an sie nuom nawh.

India ramin zalenna a hmu hnung le kum 1949-a Manipur chu Indian Union-a sung lut a ni lai, India hmar-saka cheng tlangmihai inenkol dan ding bik an ruohmang khan Sixth Schedule hnuoia Autonomous District Council sungah tlangmihai chengna ram po an hlu lut a. Manipur ruok chun chuong ang hamthratna chu tlangmihai kuomah pe nuom loin, tlangram invong dan ding a hranin Constitution a siem a, kha hmaa trongkam ‘Hill People” (Tlangmihai) ti a hmang hlak khom khah hmang nuom ta loin ‘Hill Area’ (Tlangram) tiin a hung thlak a. Sienkhom, India Danpui hnuoia inhumhalna peka umhai chu mihriem, Schedule Tribes/Caste/minorities an ni a, rambung amanih biel (geographical area, forest reserve) a ni ngai nawh.

Kum 1971/72 khan Manipur sorkar chun Sixth Schedule hnuoia tlangmihai chanvo humhalna dan tak pe phal si loin tlangram district-ah Autonomous District Council (ADC) tehlem indin tumin dan hmang tlak lo a siem uoi a, tin le ha nei lo ADC inthlangna dam an neitir a. Umzie a nei naw dan chu tlang hriet a nih. A tawi zawngin, Manipur Sorkar hin India hmar-sak rama tlangmihai inhumhalna ding State dangin an siempek ang hi sunhang khat khom a la pek nawh. Pek nek hmanin, Revenue District thar siem tienga tiktlaipa Ibobi an intarviu khan, “Sixth Schedule sunga rotna hrim hrim chu dodal vong ka tih” a ti top a nih! Sorkar Laipuiin Manipura cheng tlangmihai inhumhalna ding iemani bek siempek trula a hriet leia 371-C a Hill Area Committee Article an sie trawk trawk khom hi mumal nei thei loa siemtu chu a lu tamna tienga mihai an nih.

Ei ngirhmun inhnokzie le siem rel a trulzie hre chieng ei tlawm. Nasa taka inhril hriet a poimaw. SAL thil tum chu kong iengkimah inhril hriet sin a thei ang anga thaw a nih. Pherzawl District thu-a khom January 28, 2017 khan ‘Pherzawl: The Road Forward’ ti thupuia hmangin JNU-ah ‘Dawntlang’ hlawtling taka nei a ni a, tuta HSA Campus, Rengkai Road-a nei hi a trum hnina a ni tah. Hi le inzom hin artikul iemani zat insuo a ni ta bok. Ei ngirhmun ei hriet chieng dan ang peiin phusa hrang hrang a la suok thei a, kum 2015-a phusa kha a aitecheuna chauh a la ni thei. Hmunhnok intieng khawm inthiel hi thil olsam a ni ngai nawh. Varna le hrietthiemna ei mamaw. A thra tak ei beisei laiin a se tak khom ei tong thei. Ram thleng khat intrawm ei ni leiin mania puon indelkil tum seng nekin indaw tuo thiem a ngai. Chu taka chun rênga dam khawsuokna thuruk a um: Sem sem, dam dam; ei bil, thi thi.

(April 21, 2017; Delhi)

###

No comments :