Search


Apr 7, 2017

Tuithraphai Diary - II


Aw Saikhawpui ka pieng ka seilienna,
Lungril takin ka hmangai che;
I sakhming hi hmun tin le ram tinah,
Par angin vul zing rawh, lenghai lai.
- Upa Boris Ramnghakmawi

Keini unau 13 (pasal 7 & minu 6) laia kan milai Hrangthatlur (Lura) le keima, a tlum tak  chauh hi kan khuolzinna rama la chambang um sun kan ni tah a. Pherzawla inthoka 1956/57 a kan puhai khaw sat bok Saidana kan hung inpem hnung le in hrang hranga kan inmuolvom hnungin kan sungkuo rohluotu ding keima le ka nu chu ka u Lura kuoma cheng kan ni leiin kan milai ni sien khom inpui takah kan nei tah pei a. Hi ina hin ka naulutir Margaret Thangmawi (Mawi Keivom), Fashion Designer, tuta London-a mani-a in neia khawsa hi October 15, 1963 khan a pieng a. May 7, 1971-a ka nu kan vui liem khan hi ina inthok hin a suok a nih. Churachandpur-a kan inzin changa kei le ka sungkuoin kan sir hmasa tak chu Saidana kan inpui hi a nih. Chuleiin, tuta truma ei fang ding chu Saidan khawvel a nih. A kholbing taluoa ngai ei um a ni khomin, ei tiem zo pha leh ei khawvel tringmittu laia khaw poimaw a nizie hung hre thei ei ta, iemani kong zawng bekin ei hlawkpui ka ring.

Saidan tlaitlanah aw!
Tuta Saidan leilak hi an bawl mup mup lai le an bawl zo hnunga thlalak iemani zat chuh April 18/19, 2006-a Aizawl Beraw Muola fam tah Tv. Isaac Lalmalsawm Intoate-in internet-ah February 21, 2005 khan a hung upload a, ka lawmzie chuh- hla thar a cho suok trep a nih. Hi lai Tuithrapui kai hi Saidana cheng po po tui chawina le chengna, puon sawpna, insilna le inhlieuna, thu tin thu tang an hrilna le inzawtna, puon hnuoia an saruokna po po hmutu, hieng laia kai po po laia kai poimaw taka ka ngai a nih. Ka tienami ziek ‘Hmangaina Ruong-puon’ a khom bung 5 & 6-ah hmun a hluo lien hle.

Kum 1941 February 5-a Saidan khuo an hluo tran chun tuta khaw hlui tlanga hin an um phot a, kum sawm hnungah phai thrutah an inson thla tran tawl chauh a nih. ‘Hmangaina Ruong-puon’ ah kum 1955 laia Saidan khaw ngirhmun chu hieng hin ka lo ziek a: Saidan khuo chu muol bawlola um a nih. A khaw hmawr tlak tieng chun Independent Kohran Biekin a um a, in sawmhni panga khuo, kohran pakhat chauh ngirna, sakhaw tieng ngaisak em em, khaw inthuruol tak le intodel, sinthaw taima, mikhuol lawm thiem, pipu tlawmngaina hau em em, amiruokchu lekhathiem um lo, a thaw thei pawl deuhaiin pawlsawm an tling naw phak vangna chauh khuo a nih. An inthuruol hle amanih ti ding chun an khaw panna lampui chu a chin hle a, vok kong rau tluk lek, hang intol thluka trênbarama inhlum el theina a nih. Inkhawmpui lak an uor hle a, khuongpu thiem tak tak an tam leiin lengkhawm an hoi hlak. A tam lem chu Pherzawl khawa inthoka inpem, an lalhai khom Pherzawl lal sungkuoa mi anni leiin an khawsak dan le khawtlang nun iengkim khom Pherzawl her khing, Sappui trongin Saidan khuo chu “The Pherzawl of Tuithraphai” ti ding a nih. Lungtrau inlalna le Lungtrau tamna a ni leiin iengkimah a thra le sie, inhnuoi le insang, a chin le a lien, a mak le a mak naw, a thabo le a taima, tisa mi le thlarau mi, invet le var, zaidam le thinthok, ringum le khelhlip, mi huoisen le mi thaiduop an chongdo sa[1] nuk el a nih” tiin (Bung 5).

Bung 6-naa lem chuh Saidan kai hin hmun a chang sei hle. A thren hmer khat vel chauh hang tar lang inla. “Saidana Tuithrapui kai lem hi chu kai remchang le inhoi a ni leiin, zingbu fak khopa inthoka sunchang chenin a kamah puon sawp an de fuk a. Pa threnkhat chun kum khat sunga an bal kai po po sawp thlak tum ni awm hrimin, nawtlungin an bal kaihai chu mazupui ek tum ruol ruol hi an nawt khok truk truk a. Pa phok deuhai chu Adam sitaila insilin an li lut zuk zuk bok a, mit an suktlai….

Zosiem chun Thangi chu a tlungna dinga a hang thak zoin an pahniin puon sawp dingin an hung thla a. Puonsawp ruol nupui le nunghakhai chun ‘Zosiemin nuhmei a hung thruoi, a hmel a thra khop el’ tiin an lo hril sup sup hman ta a. Puon sawp dinga an hung thlak chun a threnin, “Zosiem, i nuhmei chu a hmel a va thra de!” tia lo chibai hman tawk dam an um a. Zosiem chun, “Nuhmei in mi va hang inneitir hmelthra ngei de” tin a fiem let tawl a.  Thangi kuomah, “Kha, nakie khom khan ka ti reng kha, ei hriet loin an mi lo inneitir der an ta aw! ‘Zosiemin nunghak a hungpui’ ti loin ‘Zosiemin nuhmei a hung thruoi’ an ti daih a nih. Promotion an mi pek insang khop el” a ta. Thangi chun Zosiem hril chu indik a ti hle a.

Kai lai chun mi an tam em leiin puon sawpna hmun ding an chang nawh a, a kai thlang tieng an fe thlaa, tu khom zar buoi loin, puonsawp pum chun an titi tran nawk tah a…”

Saidan kaia inthoka hla lo te, sim tieng kotsuo tontir, lam saka kho cho zawl chunga country cottage style-a ka tupa Dr. Lal Dena in bawl thar, November 2, 2016-a a hluo tran hi in nambar 318 a ni ta a, hi hnung thla nga sung hin in thar 22 zetin belsa a ni hman a, tu hin Saidan chu in 340 le mihriem 2087 chengna khuo a ni tah. Kum 60 sungin a let 14-in a’n thrang hman a, puisuotu Pherzawl a khûm dai tah tina a nih.  Khawvel hrieta nuhmei boxer hmingthang le Rajya Sabha member ni lai Mary Kom-in November 7, 2016-a ‘model village’-a siem dinga a thlang thu a hmun ngeia hunga a hung puong hnung lem chun Saidan chu India map-ah hmun hriet a chang ve tah a nih. Chu prawzek chu bawzuiin, Khuga Dam tui semna dinga tuikor an cho chungah bazaar hmun ding thrut Kawnvengah an rem tlut tlut a, bazaar chung khum an nei mek a nih. Boxer hmingthang le mi indik a ni bok a, a che truonrang vet vet khop el. Zuntenu thu tiem ang mei meiin a thaw ve nawh.

Hi bazaar hmuna inthoka lunga deng phak ela hin hla phuoktu hmingthang Upa Ngama le Indopui 1-a Labour Corps-a France rama fe pawl laia thrang, mi hrat le hla phuok thiem Thanher haiin hlawk takin an khawvel ni an lo hmang zo a nih. Sim tieng meter zali vela hlaah hla phuok thiem dang le zawlnei chi khat Rev. Zosanglien khomin a damlai thlaler hraw zoin, hnena puonzar khaia kumkhuoa lâm dêr dĕr dingin, Saidan hi a lo suoksan a nih. Ama ang boka sakhaw hla phuok rawn chu Kapsavung naupa Lalneihlim a nih. An hming sam sa lo mi dang tam tak an la um a, chuonghai laia mi chu kum October 2002-a indin, album iemani zat siem tah, Saidan Gospel Singers hai an nih. Chun, khuo pakhat le a mihriem zat phua hmun danga rongbawl dinga misawnaria pen suok rawnna tak khuo ni-a hril hlaw le vanpui rikawta khom chuong mei ding chu Saidan a nih.

Hnam hla, hla lenglawng le sai hla chauh khom ni lo, thu ziek le hmang tlak lekhabu sut tienga Hmar khawvela thaw hlawk khom Saidan hi a ni el thei. Ka tupa Dr. Lal Dena le kan putu ringota seminar papers, artikul, thusep, tienami le lekhabu hrang hrang kan buotsai le sut tah ringot khom hi a hnam pum kutsuok po po leh buk khi ding khomin insitum lo tak a nih. Saidan khawsuokhai hla phuok po po hi la khawm inla, za nga chuong a ni tah ka ring. Ei khawvel runtu hla tam tak hi Saidan sul hnienghnara inthoka pŭt suok a nih. Songlienthruom hla ‘Lungdi’ dam, Monggun hla ‘A poi taluo, siel le salam dam’ dam, Lalhmuoklien le Paul Siemlien inkopa hla tam tak an phuok le sak lar, kum 1985-1990 bawr vel laia kaset iemani zat an siem, tu chen khoma sak la hlaw em em hai, Zaituokung hlahai le ngaithlak zo khoma ngaithlak trul nawk hlak kaset 5 zet a siem dam, hla sak thiem Mary Jones hai, Lalramthang hai, “An lang chang chang” ti phuoktu le saktu Thanglienzo hai, Lalhmingthangin, “Lenkawl a var nawk tah..” ti a phuok san Thrafamkim hai le thu le hlaa mi suongum thrangthar nawkzuolhai chenin ram le hnam chawimawitu sikhawvar an nih.

Saidan leilak khuo tieng panga hin chawlbuk, fe le hung innghakna le chawlna, a kuola inhmasawna inthrung theina, a chung rangva, nihliep ang deua inkûm an bawl a. Hi hi kei chun ‘Saidan Tlaitlan’ tiin ka ko a. Ka hmu hmasa tak trumin ka mit le ngaituona a lâk a. Hi tlaitlan hi besana tienami ziek nuomna ka nei tlat a. Nunghak le tlangval inhmangai em em, sienkhom sin trulna leia hmun dang ve ve pan dinga inthre lo thei loa um, hi hmun boka intuok nawk dinga intiem, kum tam tak an inhmu ta naw hnunga an tiem tlaitlana inhmu dinga an inzong thu, a muol le tlang la danglam si loa an intiemna tlaitlan le a se vel po po lo danglam tah, Saidan kai takngiel khom chu lamlien hnuoia tuikor chikte ang chauh lo ni tah, mi hang indon dingin mi thar le trong dang hmang vong an lo ni tak thu, inhmu loa beidong taka an kir nawk thu a nih. Chuleiin, a thupui tehruoi (sub-heading) ah ‘SAIDAN TLAITLANAH AW’ ti hi ka hmang a nih. Chu beiseina thutiema chun ieng chen am ei chawl thei ding maw?

Lozaua insawng mawng
Kum 2015 favang khan New Zealand khawpui Wellington-a um ka naunu Helen Ruolsingpui le a naunu Jessy le a naupa Moses hai pathum chu Saidanah ka thruoi a, bawng thatin sungkuo ruoi kan buotsai bok a. Saidan leilak tlung hmaa ka thil hmu chun a mi barakhai hle a. Ni danga trêklei an siemna phei po po, leilak bul chenin khuo siemna dingin an lo rawt ruol vong tah bakah lo thra lai iemani zat in hmunah an lo inchangtir tah a. Sim-sak tieng hang thlir inla, kha hma ela lo zaua khan rangva in a ngir fek fuk tah bok a. Tuithrapui khaw bulah khaw thar a lo ngir tah bok.

Khaw thar an siemna po po hi leilet hmun thra lai vong a nih. Ka tienami ziek tum ka hril khah ka tran hmain, a takin thil a lo tlung mek tah a, hrilhaiin awm ka dom a. Khuonuin tlanga inthoka ruotui hmanga pil an len thlaktir, kum sang tam tak sunga intieng khawm, mihriemin bu le bal le thlai chinga fak an zong theina dinga phaizawl hnienghnara an changtir, thawk le khata sukse a, in hmuna ei hang inchangtir el tluka varvetna nasa lem hi a um thei di’m a nih? ti chuh ka sungrila inthoka zawna hung inlang chu a nih. Hi thu hi a nih, Delhi tlanga ka umpui Blessing Buhril, Civil Services ekzam dinga inbuotsaiin ‘Tuithraphai’ ti hming chawia hlasam April 9, 2016-a a lo ziek khah:

Mawi tak tak insawng,
Ei lo zau-ah a mawng.

Ei vadungah hlo,
Hring dupin a tro.

Ei hmasawnna hnot,
Sietna tieng a mi pot.

Mi thruoitu poisa,
Hnesaw takin a mi soisa.

Hmun chang ta lo Krista,
Thing, vate le ramsa.

Ngaituona a ping,
Iem ei chang pei ding?

Tuithrapui chu Tuileluong
Kum 1993-a sut Zoram Khawvel-2 ah chun thil dang dang bakah Hmar hnathlakhaiin Tuithraphaia khaw hrang hrang an hung hluo tran dan le Churachandpur khawpui hung pieng dan le inthrang tung pei dan le fam tah, Lalsangzuala Varte comic hmingthang chanchin, ‘Sudden Muanga: Zofate Superman’ ti chen thrang sain, ka ziek a. Hi lekhabu hi chanchin tam lem ziek dinga mithiemhai cho suokna dinga hmawsaruma ka buotsai a ni a, sienkhom tu chen hin a ziek an la um naw khom a ni el thei. Kum 2016 June-a Lalsangzuala a thi khan a chunga a chanchin ka ziek thu ka tarlang naw hi chuh a chanchin ziek an lo um naw a, Zoram khawvelin ka ziek hih innghatna takah ei hmang a nih. Chuong ang bokin, Saidan le a se vel chanchin ziekna[2] hi a lo tam naw khop el a. Chuleiin, Zoram Khawvel-2 a Mizo-Lusei tronga ka ziek, tlawmte ka hung thur suok hi hang ngaithlang ei tih:

“Tuithraphai leh chhuah lama phaikuam Sagang (Sakang) daidantu chu Kangzam tlang leh Dampui tlang a ni a. Kangzam tlang ruama lui hi ‘Tuilehluang’ an ti a. Kangzam tlang hmar tawp tlang chhip sanna ber chu a tlang hnuaia khaw hming chawiin ‘Saidan Tlang’ tiha koh a ni a. Saidan tlangah hian Indopui Pahnihna tawp dawn khan Japan-ho chuan Moirang phai thleng duh duha kah theihna turin laipui an rawn hung mup mai a; an sulhnu pawh tun thleng hian hmuh tur a la awm. Kangzam tlang chhim zawnga inkhawh phei zel chuan Khawpuibung tlang piahah Len Tlang a va zawm a. Chumi inkar, Tuilehluang leh Dampui lui infinna lai taka lungphera se hniak khuar fiah tak tak awm thluah hi Lalruanga’n Hrangsaipuia se ki phir a kaih laia a se hniak niin an sawi thrin. An sawi zel dan chuan Hrangsaipuia kha Hmar hnahthlak zinga hnam khat Kom (Hriem) a ni. Dampui piah phaizawl leh a chheh vel hi Kom-ho inbuk khawm tamna ber a ni.

“Threnkhat sawi dan chuan, ‘Tuilehluang’ an tih hmasak ber chu ‘Tuithrapui’ lui hi a ni zawk tlat mai! A chhan chu, India hmar chhak tlangram zawng zawng hi Himalay tlang zawmpui leh chuanhnuai, Bengal Tuipuia inkhawh lut tura bir thla zel a nih avangin heng laia lui tih tham zawng zawng chu chhim luang deuh vek a ni a. Tuithrapui erawh chu Run lui fin tuma ûmin a hmar luan thung a ni. Tuithrapui pawh hmasatute chuan a letling zawnga luang ni-a an hriat avangin ‘Tuilehluang’ an ti ta mai a. A hnuah Tuithrapui an tih tak avang chuan Kangzama lui chhim luang chu Tuilehluang an ti ta zawk a ni, an ti. Kan thawnthua Liandovate unauin saphai ril puaha thri leh dar tam tak phawrha an lo hausak phahna lui a nih vanga Tuithrapui hming pu ta a ni ti-a sawi pawh an awm bawk.

“Engpawh ni se, tuna Tuilehluang hi chuan hming thanna dang a nei a, chu chu ramsa tamna, a bikin sai ram a lo nih vang a ni. He hmun hian pasalthrate lung a len a; pialral kawng hawnna chahbi a awm tih an hria a; Chawngtinleri chuan hmingthanna an Victory Cross, an Bharat Ratna tur chu he hmunah hian rawn la turin a hawi reng bawk a ni. Sai ram a lo nihzia a chianna chu tui leh luangchheh vela khaw awm zawng zawng deuhthaw chuan ‘Sai’ hming an chawi tlat a ni. Saidan, Saikot, Saikul, Saibawh, Saipum. ‘Saia’ intran bawk Saikuti zaiah chuan,

Ami u e, ram truanin kal zo ve,
Kei ka u e, Tuilehluangah nghosai dang vel e;
Tuilehluangah nghosai an dan ni chuan,
Kei ka u chu siahthing sang pârah lawn’ lo ti e.

tihte kan hmu a. Saikuti hi Fanai Pawi hnama mi a ni a. Zo hnahthlak rau rau zingah pawh ral hrat leh sa lamah thangchhuah an tamna hnam nia sawi Pawi thisen dik tak atranga lo piang tlang

Buannel ram dai kawlvalenchham,
Ngo-var leh Chawngtinleri tual lenna;
Pasalthra leh ramvachalten,
Ziatrial dar ang an chhaina

a lo tih ang chu ni ngei tur a ni reng a ni.

“Threnkhat chuan Saikuti zaia ‘Tuilehluang’’ hi Mizoram Samthang rama awm Tuilehluang hi a ni zawk e, an ti ve thung a. Mahse, he ngaihdan hian Tuithraphai ‘Tuilehluang’ dinhmun chu a tida chuang lo a, a khak buai pha hek lo. Zofa lo thlang tla zawng zawngte khan Rûn leh Triau karah eng emaw chen awm a, Triau kân vek kher tura ngaihna rilru a awm a. Kan history zau zawka kan chhui erah chuan Triau kawng zawh ve lo pawl, Rûn leh Tuithrapui kara cheng zawk pawh mi tam tak kan awmin a lang si a. Tin, hnam threnkhat phei chu hmar lam, Dimapur vela chhuk thlaa chhim lam rawn pan zawk ni thei awm pawh kan awm bawk a. Haflong leh a chheh vela Zo hnahthlak threnkhat chuan an thlang tlaknaah Mizoram an tlawh lo niin an sawi. Chuvangin Mizoramah deuh chauh Zofate history khung beh tumna rilru zim tak atranga kan fihlim hunah a huap zau zawnga thil chhut dan kan thiam chho zel ang a, kan thil hrilhfiah tum dan pawh a chiangkuang chho ve zel mai ang.” (Zk-2 p. 89-92)

Tlipna
Saidan ngirhmun chel le a thrangmawbawk threnkhat hril hmain a lo sei hman taluo tah rek leiin hun danga sunzom dingin khar hri phot inla. Ka tupa Dr. Lal Den-in, “Luah loh lungdi i hung kan thu khah i ziek naw chun, i phalna khom la loin kei amanih David Buhril-in amanih kan hung ziek tho ding a nih” tiin silai chawi pawlhai rawl ki tluk deuthawa rorumin rawl a mi khawng khum a. Tuhai thil ngiet hang thawpek chu chak a um hle laiin, hun danga a tu tu khom sunzom dingin, inro takin, la hang khêk hri phot ei tih. Ka tupa hi tu lai chu ‘zonglai’ a ni leiin ‘lungdi’ ti tieng pang hin a nâ a ver deuh khom a hoi ie!

(April 6, 2017; Delhi)

Footnotes

[1] Pipu hun laia khuongchawi amanih inchong trumtriek ni hi ‘chongdo ni’ an ti a, pitar-putar lunglengin bu le hme an nei seng chawi khawmin zanbu  an fak tlang hlak a. An thil chawi khawm inang lo tak tak chu tekhinaa hmangin thil inpol nuoi hrilna’n  ‘chongdo sa ang’ ti tronglamkei hi a hung suok a nih. ‘Saisa ang’ ti leh umzie thuhmuna hmang khom an um.

[2]  Kum 2008-a ka pu Hmanglien, Saidan lal le Pi Nghaki inneina Golden Jubilee lawmna ni (June 28, 2008) a tlangzar dingin a nauhai le tuhai leh thrangruolin Saidan chanchin ziekna phek 110-a sa lekhabu ‘Lal Remruot’ ti hming chawiin kan buotsai a. Hi baka hin ‘Zawlkhawpui Chanchin’ (2004; Second Edition, 2013) a um bok. LK

###

No comments :