Search


Apr 1, 2017

Tuithraphai Diary - I


Stranger in a Strange Land.
- Robert A. Heinlein

Khumbeta intĕknu Dari damnaw leia thla riet zet inzin suok ta lo khah, ka rawi upa, kum 2003-a muol liem tah Ex-MLA L.Rokung tunu Mercy-in March 17, 2017-a pasal a neinaa a pu aiaw-a thrang dinga an mi fielna chu ngaipoimaw-in, March 15 khan Delhi-a ka mikhuol David Buhril leh Indigo-ah Manipur panin kan zing suok a, sunchangah Imphal kan vuong lut a. Kan bu fakna hlakah a khulang khangna dinga sunbu fak kan rota chuh, BJP inrawina hnuoia sorkarna thar an siem ding le inzoma buoina suok thei ding laka invengna leiin, Imphal khawpui sunga lut an khuokhir a, Churachandpur panin kan suok nghal a.

Tuolpâra kutdaw
Moirang khel hma po lampui intluonin Jaosang (Holi) kutdaw pawl a za ruol nĕr ding an um a, chengkol hniek tiem tak meua intawl a ngai. A hre lawk angin, cheng sawm note kan lo chawi rawn hlauh a, a zieum. Kristmas ei hmang chang hin ei sum mamaw inphuhrukna dingin tuolparah kut ei daw ngai naw a, anni rawiin an kŭtpui Jaosang an hmang changa kut an daw bik tlat el hlak hih, a san iem ning a ti aw? Hmun dangah ka la tuok ngai nawh. Ieng mizie am ni tang a ta? Ngaituo tham a nih. Kong khat zawnga ngaituo ruok chun, kum sawmnga neka tam liem taa D.M.College-a kan kai laia kan tonhriet tah a ni leiin, lung hlui an sukleng vong vong a. Nghaklakte, a thren lem chuh thûr fe fe tah ruolin mi bawr lai lai a, ei kekor mansa chen an pur nok nok hun lai kha mitthlaah an hung inlang ier ier a. Zan rè chen chen an nunghakhai inchelpui a, thaban kan chuong ve hep hep dam khah, a hun laia ding chun, thil inhoi a tling ve a nih. Inphalam loa fel-fai taka chalrâng ‘lanu’ hnai le inhmerpui thei hun a ni si a. An tlangvalhaiin an mi lo thîk hlak khom khah inthiem an um. Khang hun laia mimir ngaisang hlaw, College student kan ni tlat a!

Inthlang pilvut bal karah
March 4 le 8-a Assembly Elections an nei chuh March 13 khan rizal a suok a, Congress Party-a inthokin 28 an tling a, a dottu BJP chun 21 a hui thung a. Sienkhom NPP (4), NPF (4), Trinamool Congress (1), Congress (1) le Independent (1) leh thrang kopin BJP chun mi 32 a nei leiin sorkarna a siem a, kum tam lo inlal tah Congress chu an thruoitu Okram Ibobi Singh rawiin vǐng taka kahâkin an hmŭr an tuoi zum el a nih. Sorkarna siemtuhai laia âr chang ton pawlhai khom hi kha hma ela Congress bu zawla inthoka hung inchawm suok an ni leiin, ieng chen am an daih ding ti hi mi tin zawna indon a nih. Pa pakhatin, “Haokip pali an tling zatin mid-term poll a um hlak” a ti thu an mi hril chu, zawlnei mit puta a hril a ni palh chun, an hma bak chu thina hlim ruom hraw nawk a ni hmel khop el. An District thar puong zozai ringot khom hi a tu sorkar khom hung inlal sien, Sorkar Laipui hmaa kutdawa dam trawk trawk Manipur State ta ding chun hang sukpuitling chu thil namen lo a nih. Manipur State sunga khawsa tlangmihaiin hmun danga an tribal chanpuihaiin Fifth Schedule le Sixth Schedule hnuoia inhumhimna an dong ang dong ve tuma inthuruola ngor taka thrang an lak lem chun blockade khawvelin la sip a ta, a lu bûr tam lem nina ringotin kong ro suk naw nih.

Manipur hi ram inhoi le mawi, sienkhom a mi chenghaiin trongsephur rama ei inchangtir ni sien a hoi khop el. Robert D. Kaplan-in, The Revenge of Geography: What the map tells us about coming conflicts and the battle against fate ti a zieka khan Manipur hi thrang ve naw sien khom, buoina sumpuiin pik taka a bawm khum laia pakhat a ni ve ti inhmai ruol a ni nawh. Hnam hrang hrang le sakhuo hrang hrang betu-a insâl, aidentiti (nina) hrang seng neia inngai, mani hluona hmun seng mani ta bika ngai le mi dang ngai thei nawna lungril put ding le mani seng puon indelkil tum tlatna lungril nei dinga intuna, rorelna felfai tak nei neka indawha tumna lungril puta ieng khom rel fel um loa khawsak tumna ram a ni leiin, a rama chenghaiin nikhuo ei hung hriet deu deu ruolin ei hma hi inhnok deu deu mei a tih.

Ram roinrelna siem fel lo a, tlangmihai inhumhalna dan ei kawl le kienga chenghaiin an nei ang chu mi pe nuom teuh si lo a, tin le ha nei lo Autonomous District Council (ADC) lem le a puopa mi pe a, thok thei lo ding Councillor inthlangna an min neitir dam hi hnâng vâra inkhit an hril chu nep te a nih. Manipur ram 90% hluotuhai chunga ro nuom nuoma reltu dinga 10% hluotuhai ei thlang hlak hi democracy hminga ei thaw ni sien khom a democratic nawh. Hieng thil hi sukfel hmasa si loa inthlang ei nei hlak hin umzie a pai tlawm. Tlangmihai harsatna hi naupang ‘toy’ ei pek anga district lem inpeka sukdam thei chi a ni nawh. Inthuruolna nei thei lo dinga vuok darna hembawka district tharhai dam hi hmang tumna a um palh lem chun, thil vangduoithlak a ni bakah a hung kakhawk nawk ri a siet hle ring a um. Three Bills leia sosangna kha chuh a aitecheuna mei mei ning a tih. Invet biling thaw zing a, suma inzawrna leia dol zora zor ei thlang zom pei a ni ruok chun thu dang. Ram thleng khat hluo ei ni tawl leiin, var tak le fimkhur taka ei renga dam tlangna ding lampui dap a thra.

Inthlang pawlitiks pilvut khu chum chumin rè tieng a pan taa chuh a kakhawk tuortuhai in-iel vel ri ruok chu a la’n ring hle. Tlangval Ngurrivung-in a mi hung pan a, a hma neka hma a sawn leiin ka lawmpui thu ka hril a, an nui ver ver. Mi huoisen le pasalthra, ram le hnam invoitu tak tak a nih. A mong dapa thrang Thangthratling Sinate khom an inpuiah ka tuok fuk a, a sim hle thu a hril. A tlingpa inchawk nia thuthang inleng vel thua a lungawi naw thu khom Hmasawnnathar-ah a’n suo nghe nghe. Thudikin hmun a chang naw lai a ni leiin, an intumna sukdiktua ngai pawl an um khoma thil maka ngai ding a ni nawh. Thing le lung khoma mit le na an nei hun; ieng thuthang khom zingtienga mengte ruol kha zantieng chu keipui tiet a tling pei hun; mithi khom an hung tho nawk hun; Pathien neka Gandhi lim chuongna phek inlal hun; Mathai (24:15) hril ‘sukramtu tirdakum’ huongtau hun a ni si a!

Tipaimukh Constituency sunga a tling le tling nawhai tling san le tling naw san an hril chu a’n ang tlangpui. Free & fair election nei dinga an lo inlungruolna thuthlung uolau taka hung bawsetu a um lei niin an ngai tlangpui. Hmar Inpui hminga an thucha hriltu dinga palai an tirhai lai Filistin mi pakhat a thrang thu le an inzin ding khom President hrietpui a ni naw thu hril rik a um bok. Isun, “..khawvel hausakna hmangin in ta dingin ruol siem ro” (Lk 16:9) a ti kha, a titu inkawktir tak a ni naw khomin, inthlang le inzoma hmang hlawk thiem pawl ruok chu ei um ti a chieng. Diebol hi bol deu a nih. Chuonghai dopa lut nuom le hmŭr malsawmna tlor taka inkhumtu ding kohran rongbawltuhai lai khom hmang seng lo a nei. Inthlang hun hi Diebol intodel zuol hun a nih. A tokdar khom a lien deu deu.

Khûkna, khûkna
Inthlang boruok neka khu lem chu Tuithraphai ruoma khaw kar lamhai an nih. Churachandpur ei hang lut a, Police Station tuolah Rengkai panin Rengkai Road-ah ei lut a, minit khat sungin lu sipa inthoka ke par chenin a mi nok sop hman a nih. A khu chum chum a, leidara bu sep ang elin a lampui khokham le inthir chun mi tawmin a mi not a, nuom thu le hla ni loin ha chung le ha hnuoi an intauh bop bop a. Rev. Chhawna hla keileta, “Aw ka sawi thei lo, aw ka hril thiam lo, Min bum dan a va na êm! Khûkna, khûkna, ka sawi thei lo, Min bum dan a va na êm!” ti-a ram thruoitu le rorelna fung cheltuhai khek khum an phu hlie hlie niin ka hriet a. A chuong tah nekin an inthlang tlut tlut a, mi hlĕm hrât hrăt an dingchang lem amani aw, ti dingin a um. Ei lampuihai hi ei ngirhmun hriltu an ni a, ei ram thruoituhai hmelhmang chieng taka tarlangtu darthlalang an ni bok. Ram hnufuolzie hriltu laia pakhat chu fur laia indiek, thral huna khu chum chum, lampui/lamlien a nih. A se vong ti ding ni inla, thlanghai ditsakna dong phak khuo le veng threnkhat ruok chu pucca road-in a sun thlêr sung tho si!

Chunghnung lem inchŭna khawvela hin pipu thurosie “Sem sem, dam dam; ei bil, thi thi” nêkin “A ru no no suok” pawlisi hmangna, hnengtawna hrât lem lem dingchangna a hung ni zuol pei ding a ni leiin, inthuruola kalchawi thiem dan inchuk hi a va hang poimaw de aw! Ei pilvut hap po po hi eini pal khuk a ni nuom khop el. Chu dinga hma thruoitu chu Pathien nau inti pawl, sienkhom a letlinga khawsa sihai hi an ni nawh ti tral nuom inla khom thudik leh an inzawl naw ding a ni si! Beidong a um a, sienkhom beisei a bo ruok chu phal nawng ei tiu. Esau anga bu thleng khata rochan zor hi sim tum phot ei tiu. Dimokrasi hnuoia mi tin rochan hlu tak chu dit thlang theina ei nei hi a nih. Hmang thai chun ram le hnam tluksietna, hmang hlawk chun intungdingna le damkhawsuokna a hring. Hmang indik chu Pathien thu a ni a, hmang suol ruok chu Diebol le zawlpuon inzawnna a nih.

Innei rûnpui
Sawt taka inthoka an lo tum lawk inruol khom ni kher naw nih, Churachandpur ka lut ni-a inthokin ni li zet a zawnin innei a um a, Delhi tlanga kan mi le sahai deu vong an ni bok a, Delhi tieng mi khom khaw khat rŭn tham zet kan intuok khawm a, a vangneithlak hle. Pungkhawmna poimawa Delhi tlanga sei lien, zalenna boruok lo hǐp tah, tukver sîr hrang hranga inthoka khawvel thlir dan lo inchuk tah, kholbingna ripa inthoka intâl suok tah, Fellowship poimawzie hre tah, lemderna puon hlip thlaa tlang taka khawvel pal ngam tahai ka hang hmu chang hin ei ram leh hnam laka ka beiseina nakawr lo tlep tah chu, hnapkhawn pachang hmu an hril angin, a kapparh nawk hlak. Kohran ripa intang nawkhai ruok chu dam zinga thi hnina tuok, inthiemnawna arbawm khum an ni leiin, an mi nel naw a, ka bul hnaiah an hung ngam naw tlangpui.

Ieng khom chu ni sien, inneina lawmpui dinga fe ka ni ang hrimin, pakhat chauh ni lo, pathum dang khom ka kêp sa leiin, vangnei ka’n ti hle. Delhi tlanga kan khap tah, ‘mopa le monu’ inneitir chur chur khah an sim deuh taa chuh thuhrilna hrang hrangah ‘moneitu le mo’ ti nekin mo nu le pa ‘monu le mopa’ an la săm rawn lem. A danglamna hre nghal lohai! Inneina ser le sang le inzoma ka na sukkhamtu chu rongbawlna hmangtuhai Hmar trong hmang a nih. Thingtlang mimawl ei tihai hi trong indik hmang thuah an buoi nawh. A buoihai chu a ieng khom thiem phak si loa a sil tawk le chapo tawk chauha lekha inchuk phakhai an ni lem el thei.

Thaw ding makmawa ka ngai chu kohranin kum tin kar khat bek trong hmang le ziek indik dan an thoktuhai inchuktir a nih. Kohran hrang hrang insuo magazine-hai ei tiem chun, hi trening hi a lien taka inthoka tran a ngai ti inhmai ruol a ni nawh. Thangtlawma lak ding a ni nawh. Thiem naw chu thiem naw a ni mawl top el. Hril sei rak a ngai nawh. Chun, ei thiem naw chun ei sinah ei tlak nawh tina a ni bok. Church Forum hnuoiah hi trening hi huoihot thra mei a tih. Lesson ei buotsai hrim hrim standat neia fimkhur taka duong a ngai. Ei hriet ding poimaw chu, tuta mi tam takin ei la hmang zing Bible Society of India (BSI) a hin inlet suol nek hmanin trong kalhmang indik lo a tam lem leiin, trong hmang indik dan inchukna hmangruoa hmang chi ni kher naw nih. A mimir deuthawa Hmar trong ei thiem nawna san laia pakhat khom BSI Version lei a ni sei hle. Sentence tin deuthaw hi siem ngil ngai a nih. Hi thil ei hril leia lo sahal nghal khom ei um el thei. Chu sahalna chu hremhmun le inzom a nih. A mi awk zing theina dinga Diebol chang kam laia a suong pawl tak khom a ni el thei.

(La um pei ding; March 31, 2017; Delhi)

###

No comments :