Search


Feb 11, 2017

Inthlang Vuokvétah


Dictatorship naturally arises out of democracy,
and the most aggravated form of tyranny and
slavery out of the most extreme liberty.

- Plato

Mihriem ta dinga thil poimaw pakhat chu rorelna khawl indik nei le hmang thiem a nih. Kum sang tam tak sunga mihriemin inrelbawlna thra, ditum le tluongtlung ei lak lut tah le hmang tah laia thra tak nia ngai chu mipuiin zalen taka ditthlangna hmanga aiaw ding roreltu an thlang theina le an thlak danglam theina ‘Democracy’ ei ti hih a nih. Mithiem le dawnril tam tak chun tu chena mihriemin inrelbawlna thra ei duong suok thei tawpkhawk chu mipui roinrelna khawlpui dimokrasi hi niin an ngai.

Hieng tieng thil dilsut taka sui le ngaituotu Francis Fukyama chun lekhabu dangdai tak el, ‘The End of History and the Last Man: With a New Afterworld’ (Histawri Tawpna Le Mihriem Nuhnung Tak: A Zuitu Khawvel Thar Leh) ti lekhabu a ziek hiel a. Kum 1992-a an tlangzar ni khan London-a kan inzin lai a ni a, library edition ka’n chawk nghe nghe a. Ama chun dimokrasi khel rama chunghnung lema khawvel thar, rorelna changkang lem hluotu dinghai chu mihriem thar, lungril thar, thiemna thar le mizie thar put, mihriem thrat tlangna ding thil a ni phot chun chu chu mani tranghma ringot sielna chunga sie mi, mihriem hlui lungril neka mihriem thar lungril put tah lem ni dingin a zeldin a nih. Johan Thupuongsuo-a hnuoi thar le van thar a hril khom khah a ang khop el. Sakhaw tin hin chuong ang thil chu nghak an nei a, Hinduhaiin ‘Ram Rajya’ an beisei khom hi chuong ang tho chu a nih.

Chem ngei hi a hmangna dinga hmang chun thil trangkai tawp a ni a, insât tuonaa hmang ruok chun inhliemna le inthatna hmangruo a nih. Nikhuo la hre lo naupang kuta sie lem chu a trium zuol. Dimokrasi khom a umzie la hre chieng lo, a hmang dan indik la hre lohai kuta sie chu rûlngân intlaitir ang a nih. Lunghlu umzie hre lo vok ruol kuongah ieng zat khom bun thla hla, a vok thlai chauh fang an ta, a lunghlu chu chîl pher an tih. A hlutzie hre phak naw ta ding ruok chun thil hlu ei ti hin umzie a nei nawh. Eini rawi khom ramsa le inhnengtuo zinga khawsa, sa rim innam buta chimbuka inthoka hung suokin khawvela sakhuo changkang pawl taka an hril le chu hring suok, mipui roinrelna, dimokrasi thuthlung chu ei hang inhronpui a na, hmu nuom ei um khop el. Vokpui incheitir ang deuh ei na, biek in sunga chuh pangngai deuin inlang hlak inla khom, inthlang a tlung pha leh ei vok buola bok ei invak lut sup sup nawk el hlak. Ei hmusit lungril, milim behai nekin ei zuolkai lem daih a hoi.

Dimokrasi poimawzie a ziekna ‘Utilitarianism’ (1863) ah John Stuart Mill chun, “It is better to be a human being dissatisfied than a pig satisfied; better to be Socrates dissatisfied than a fool satisfied. And if the fool, or the pig, is of a different opinion, it is only because they only know their own side of the question” (Vok ni-a lungawi nekin mihriem ni-a lungni lo a thra lem a; mi invet ni-a lungawi nekin Socrates ni-a lungni lo a thra lem bok. Mi invetin amanih vokin amanih ngai dan inang lo an nei chun, anni tieng thil chauh an hriet fuk lei a nih) a lo ti hiel a. Eini lai, abikin Manipura inthlang huna hin hi thil hi indik zuol mei a tih. Pulpit chang pawl le chang naw pawl, a chawi pawl le chawi naw pawl, a bil le bil naw pawl, a dawn pawl le dawn naw pawl, a khaw nawt deuthawin ei inphu sup sup a; Esauin rohluotu nina dâl sen hruoi thleng khat chaua a zor ang khan ei thil nei hlu tak, ditthlangna chu kum nga sunga dingin bu thleng khat chauin ei zor sup sup el a nih. Ei ngaituo chik zuol chun, Stephen Vincent Benet tienami ziek ‘The Devil & Daniel Webster’ a Setan kuoma thlarau zortu Jabez Stone ang char kha ei nih. Hi thu hi sirsanin kum 2009 August khan thusep ‘Hlimna Kawitan’ ka ziek tah nghe nghe.

Dimokrasi hnuoia mipuiin ditthlangna an hmang ding hi khawvel hmun hrang hrangah an lo phalrâi el nawh. A san chu, Evi anga ditthlangna hmang thawr el chuh thina tûr fâk ang a ni leiin, ngaituona hmang thei china ngai mi puitling chauhin vote an thlak theina dingin fimkhur thuhlaah ramri an lo khang hlak a nih. A tir chun khawtlanga mi puitling le mani inenkol theia an ngai, in le lo nghet nei, ziek le tiem thiem chin chauhin vote an nei. Hi hi Saptrongin ‘adult suffrage’ an tih. France-ah kum 1792 ah, Greece-ah 1830, Switzerland-ah 1848, USA-ah 1870, India ramah 1950 khan an hmang chauh a nih. India ramah a tir khan kum 21 chinin vote an nei a, Constitution Amendment voi 61-na, 1989 khan kum 18-ah an thrum hnuoi a nih. Ram hmasawn le changkanga inngaihai khomin minu lem chu an phal mei mei nawh. USA khomin Independence a puonga inthoka kum 144, Indopui Pakhatna zo hnung, 1920 khan minu-in vote an nei ve a phal chauh a nih.

India ramin 1947-a zalenna a hmu chen le kum 1950-a mani Consttitution ei hung hmang chen khan, eini rawi chu khaw tin lal thuneina le enkolna hnuoia khawsa ei ni leiin lal thu thua nung le khawsa ei nih. Lal thuneina a hung bo charin mipui thlang Village Authority ei hung nei a, thruoitu thar an thlang fuk nawna khuoah rokholna a hung um a, khawtlang inthununna le inthuruolna a hung koi dar a, dan poisa lo misuol le kawmawbawl pawl an hung huongtau a, sawsaiti-ah siksawina nasa tak a hung tlung a, lirnghing nuoi hrep angin ei tlu hmât a, Baibul trongkam haw-in, a por chu nasa tak a nih! Inthlang a um zat le kohran pawl thar a suok zatin khawtlang inthuruolna a vuok siet a, bel koi khit khawm, tui pai thei lo ngirhmunah ei chuong kai a nih.

Sixth Schedule hnuoia umhai chu an la zieum. Entirnan Mizoram chun an lalhai ngirhmun hlipin, mipui thlang Village Authority-in khaw tinah rorelna an hung kengkaw a, a kakhawk an tuor nep. Manipur-a ruok chu khaw tina lalhai ngirhmun sukfel si loin, Manipur (Village Authorities in Hill Areas) Act, 1956 kha an hung siem a, lal chu Ex-Officio Chairman niin, khaw tinah Village Authority ding an hung inthlang a. Kum sawm hnungah Manipur Hill Areas (Acquisition of Chiefs’ Rights) Act, 1967 a hung suok a, lal threnkhatin nasa taka an kal leiin, a taka hmang thei loin a um a. Chu khom chu sukfel si loin, Manipur Hill Areas District Councils Act, 1971 & Rules, 1972 a hung suok nawk a. Hi Dan hnuoia a hminga Autonomous District Councils an siemhai chu a puopa, Sixth Schedule hnuoia tlangmihai inhumhimna thuthlung tak thrang si lo a ni leiin, inthlang an hang thaw vea chuh sum hnâr an nei naw bakah tin le ha nei lo rorelna khawl a ni leiin a thok thra thei muol a um nawh. Tlangmihai invong dan le khawsak dan ding iengkhom siem fel hmasa si loa mipuiin a hminga roreltu ding ei thlang vet hin umzie a pai tlawm. Chu chun MLA inthlang chen khom hi umzie boin a siem a, a lu bûr tam lemin nuom nuoma an sir de le pal zut ding ei thlang mei mei a hoi khop el.

Kong khata chuh Saptronga “to put the cart before the horse” (sakor hmaa tawlailir inthrut) an ti khom a hoi hle a, sienkhom a la ang phak nawh. Eini rawi ngirhmun chu, sakor kei ding tawlailir la siem rel lo le la um lo ang a nih. Ei mi thlanghai kei ding inhumhimna tawlailir siem fel hmasak phot a ngai. Tuta an kei dinga an buotsai chu arbawm triek amanih kokbong triek ang mei mei a nih. Ei mi thlang a tam lem hih Baba Black Sheep khêl tah, hming tawpa dikri ziek tlar thrut thei, a thren lem chu chamlaka benedikson hril nghal thei, sawt naw te sunga a tontawa mani inhai buk thei khopa mani ta dinga dawha nei an nih ti inla, ei hril suol tam ka ring nawh. Mani an inhai buk ruola lam sira invot phingtram, an thisen dawk dinga lo infăn mer murhai suklungawi dan khom an thiem dingah ngai inla. Sienkhom, hotu hausa kuoma Isun, “Kong khat i la bâk” a ti ang khan, a thlangtuhai le a ram ta dinga thil thra hui lut ding chun tlangmihai ngirhmun an sukfel hmasa phot a ngai. An thisen dawk kangtu ding ni loa an mamaw phuhruktu dinga thlang ei nih.

India puo tienga palai sin ka thawna rama dimokrasi an hmang dikna taka ka hriet chu New Zealand a na; an hmang thrak nawna chu Saudi Arabia a nih. New Zealand chu a mawi le a fai el bakah khawtlang nun a fai a, a nih an ti chu a nih a ni a, rukruk le insuom a um naw a, kawrapson amanih intham umzie an hriet naw a, kum thum ka um sungin chanchin bu-ah ‘kawrapson’ ti trongkam hi voi khat khom an sam ka tiem fuk nawh. Mi tinin indik takin sie (tax) an pek a, chu taka inthoka hamthratna an dong ding chu inruol takin an dong tlang a. Kum 1984 khan Parliamentary Elections a um a, zing dar 9-ah an tran a, zan dar 9-ah rizal an puong a, ka ruolpa thruoi Labour Party-in hrat a, zan 9:30-ah David Lange Prime Minister-na hnuoiah Sorkar Thar an siem hman a nih. NZ-a thuneitu tak chu a thlangtu mipui an ni a, anni remtina lo chun an Minister le MP haiin cheng khat khom an hmang an phal nawh.

Saudi Arabia thung chu pilvut inlalna, kum 1932-a Saud lal sungkuoin lalram an indin, anni tribal dan le Islam sakhuo dan fir taka an kengkawna ram, an zawlnei Muhammad piengna le seilenna, ram thienghlim ngirhmun hluo le khawnvartui leia ram hausa tontaw le poimaw hung ni tung a ni a. Kum 1980-83 lai hi rama kan khawsak lai khan dimokrasi hnuoia zalenna ei hriet a ieng khomin hmun a chang nawh. Political party amanih labour union amanih an um phal a ni naw a, lal sungkuo 5000 vel umhai rorelna hnuoiah a um a, nuhmei chu nau nei sin chauh thaw dinga an ngai leiin an zalenna an khuokhir tlat a, hmaidier (burkha) khum loa inlang le pasalin an thruoi a ni naw chun annia tuol suok an khap. Mosie dan (mit aia mit, ha aia ha) khauh taka an kengkawna ram, tuolthat chu an ring, rukru chu an kut le ke an tanna ram, Muslim sakhuo ti lo sakhaw dang biekna hmun a um an phal nawna ram a nih. Inthlang ei hril vung rak hi a umzie an hriet nawh. Dan zawmtu ta dingin ram him a nih. Vantlang fak le dawn chi hrim hrim chu Sorkarin a man zaa sawmriet an tumpek (subsidise) a ni leiin khawsak a olsam a, bei chaua hring nuomhai ta ding chun pipu beisei kumkhuo, faisa ringa khawsak theina, pielralhai pielral a nih.

Sienkhom, mihriem hi bei chaua hring le lungawi a ni si nawh. A ditthlangna a hmang theina dingin zalenna a mamaw. Chu zalenna chu dimokrasi thuthlung hnuoia roinrelna tluka hmang hlawk theina dang mihriemin a la duong suok hri nawh. Sienkhom, hmang suol thei a ni a, a hmang suolhaiin nasa takin an sietpui bok. Dimokrasi hlawtlingna chu dannaranin party lien pahnih, a tam tieng pathum an umna ram, indik tak le zalen taka mipuiin ditthlangna an hmang theina hmun a ni hlak. Party an tam pha pha mimal ngirhmun siem tumna leia inchawm kalang, a hrat dinga an ringna tieng tieng le suma zawr hnetuhai tieng tienga pakai ching an tam a, sorkar ngir lai sukderthawngin an sawi chim a, ram rorelna mumal boin an siem hlak.

Dimokrasi hi hmang suol chun diktetor hringtu le ko suoktu a nih. India se vel ram le Africa le South America khawmuolpuia ram threnkhata sipaiin mipui sorkar an lakpek vet hi entirna thra tak a nih. Eini rawi, abikin Manipura khawsahaiin dimokrasi hnuoia inthlanga inngaia ngai ei sukthrat dam hi chuh, ei mawl lei le inzak nachang ei hriet naw lei mei mei a nih. Kum tam hi ei ramhuoi indin, ei diktetorhai silai piellung fe thlenga inthlang le tling mei mei ei nih. Ram le hnam hmasawnna ding thil leh inzomna a nei tlawm a, a dimokrasi naw a, a Pathien thu naw bok. Belial thil vong a nih. Tirko Paula an naw maw “Krista le Belial an inthukop hlak am a ni?” titu kha!

(February 11, 2017; Delhi)

###

No comments :