Search


Jan 7, 2017

2016 Thlirletna


Look not mournfully into the past,
it comes not back again. Wisely improve the
present, it is thine. Go forth to meet the shadowy
future without fear and with a manly heart.
- H. W. Longfellow

Kum 2016 sung khan kum 15 sunga Delhi Thurawn (DT) kawpi ka kolhai dap khawmin Baibul tiet deuthawa sa seng bu hrang hrang 23 le Watkin Roberts (Saptlangval) documents (1913-1968) bu 18 le thu le hla poimaw dang bu 9, arengin bu 50 zeta khorpumin library edition ruongin mawi takin Blessing Buhril leh kan insiemtir a. Kum iemani zat thlirletna, kum khat sunga thil tlung poimaw tlangpui inchikna, kei ngei khoma ka ziek a nih ti ka hriet ta naw a lo tam khop el a. Thil inchik thrat le humhal hang poimawzie hre chieng zuolin, hun tepinter tak karah, pei le pei naw thu khom dawn loin, kum 2016 thlirletna ka hung ziek hram a nih. Kum 2016 sung hin DT-ah ka artikul ziek 32 a chuong. Mellung poimaw inchik tlak: Hmar khawvela ni tin chanchinbu suok um sun HMASAWNNA THAR chu Web Offset hmanga standard size-a lien lem le mawi lema sut tran a nih.

Khawvel inlumlet dan
Kum 2016 khoma khawvelin a hnoksakpui tak chu sakhaw dawi vet firfiekhai an nih. Pathien ram zauh tum loa sakhaw hminga thuneina le zalenna suol suok tum, khawvela tûr trium tak, hnam pawlitiks le sakhaw tûr chokpola inruihai an ni leiin khuo an hmu naw a, thi hi hlawkna ni dingah an inzirtir leiin martar ni an chak hlie hlie a, pangzat an um. Bawngsa fa, voksa fa lo le sertan ruol, sipvir lukhum khum pawlhai lai chuong ang mi chuh an tam zuol. Khing tieng pangah, pathien ang thawthanga bawng sie pawl, bawng humhal pawl insiem a, that le a sa fak khap bur tumna leia tawrot taka che firfiek, bawng êk le zuna insukthienghlim tum pawl, an um bok. A hmasa pawl riva hi khawvel hmun hrang hrangah an khat tawka hriet ding a um a, khawvel an suk raltri. Sakhuo leia insuknomnatna a zuol pei. A pahnina pawl hin vairampur hmun hrang hrangah ri an suksiet a, tawrot an insuo bok. Humhal luot tumnaa a huonga an khal khawm ranhai chu an enkol hne si naw leiin phingtram le dangcharin sang tam an thi. Humhal tum talaw leia hum hlum hi thil um thei ngai a nih. Vaak le mulukolin chu chu an lawm.

Khawvel boruokin fai tieng nekin bal tieng a pan pei a, lum a zuol pei a, vur khal intui nasat leiin tuipui chim chin an sang deu deu. Kan khawsakna Delhi boruok khomin bal le pik tieng a pan zuol pei a, ei hlaa “Nisan a hmel a thup hmang a, a var a’n suo ngam nawh’ ti ang khan zingtieng nisa suok le zantieng nisa tlak hmelin a rong pangngai a’n suo ngam ta nawh. Lirthei chi hrang hrang maktaduoi 4 neka tamin boruok rimsie chawl loa an phu suok lei ni taka ngaiin Odd-Even Formula hmangin ni tin inkarthlakin ni iemani zat motor an intlantir a, a zieum hret a, sienkhom a trangkai sawt nawh. Chuong chu a ni laiin, kum 2016 ringotin pollution belsatu ding Delhi khawpui sungah motor thar nuoi sawmin a pung. Hi lekha ka ziek lai khom hin, lo raw zoa meikhuin tlang le muol a zăm khum ang elin Delhi khawpui khom boruok balin a op khum rŭn. Boruok bal ei hip lut chun chuop a sukhnop a, inthuok a sukharsa a, naupang le upa tiengin an thawhla zuol. ‘Inhaler’ le thrang lak a ngai.

Pawlitiks boruok
Kum 2016 sunga hril hlaw tak, pawlitiks boruok maksak chu November 8-a USA Presidential election a nih. Kha hmaa mi tam tak nuisaw, sumdawngna tienga hausa tontaw, mi phutkhat le kim chie lo ang deua an ngai, Republican Party kandidet Donald Trump, mi tam lemin tling lo dinga an ngaiin Democrat kandidet le nu hmingthang le inlâr, khawvel pawlitiks vanlaizawla kum tam inlenga lo kiu veng veng tah Hillary Clinton, USA-a minu President ni hmasa tak dinga mi tam lem ring, inthlang tienga zawlneihai po po deuthawin a tling chuh bel sung sa anga an ngai ni si, a hang lèthal top el khah a nih! Chu chu a nih pi le puin ‘a letlinga vut tui thlor bêl’ an lo ti chuh. A makti naw chu mi tlawmte chauh ning an tih. Tling saa inngai tah Hillary Clinton barakhaih, hril ngaina hre loa a kahâk lai hmel khan lemziektuhai mit a lâk hle ka ring. President dinga thlang thar Donald Trump-in iengtin topin am khawvel a hung chok hruoi ding ti hih mi tam tak lungkham a nih. Threnkhat lem chun, rorel tlaka thluok hmang thei a ni le ni naw sin a zom hmain lungril daktor-haiin an en fie phot an ngiet. Ama hlak chun America hi Americaa indin thar nawk le Chritsmas khom ‘Merry Christmas’ a inchangtir nawk a tum thu a tlanginsampui. An hmabak a’n ko khop el.

Kum tin December 28 zan dar 12 le zing dar 1 inkar New York Time Square-ah Good Riddance Day (Letthlak Ni) an hmang hlak a. Kum khat sunga thil tuok le tonhriet, hriet zui zing nuom lohai chu lekhaa ziek thlain an chawi a, a rawt nawina khawl (shredding machine) ah ‘thuruksek!’ tiin kumkhuoa hriet zui ta lo dingin an pei hmang hlak. Tuta truma an thil chawihai laia langsar tak chu “I want to say Good Riddance Day to Trump and Brexit” ti inziekna a nih. Kum 1957 inthlăna dinga hla ka phuok chang tawpa, “Kan lungngaina nihai chu liempui la” ti ang khah a nih. Hi hla hi Rengkai ICI Biekbukah December 31, 1957 zan keini Jocund Company inti ruolchamin kum hlui inthlanaah perkhuong leh remin kan sak a. Hi hi eini lai hla remna dinga perkhuong biekbuka lak lut hmasakna tak a nih.

Minuhai pawlitiks khawvel
Kum 2016 hi minu pawlitisian threnkhatin an thawhla deuh a hoi. Brazilian President Dilma Rousseff le South Korean President Park Geun-hye chu kawrapson thawa intumin an Parliament ve ve-in muolpho taka hnawlin (impeached) an pei thlak. A thawhla tak chuh a hmaa ei hril tah Hillary Clinton kha a nih. India rama kum iemani zat sunga thuneina insang tak chalaitu le Congress President Sonia Gandhi chu a hriselna a tlak hnuoi bakah optu pawl tienga an um hnungin, a rawihai le Parliament proceedings khak buoi el naw chuh ieng a ang thei ta nawh. Congress-in pil tieng hma a sawn. State level le Sorkar Laipuia chen khoma huvang nei Tamilnadu Chief Minister Jayalalitha chu December 5 khan a thi a, a thlaktu dinga AIDMK General Secretary dinga ruot Sasikala Natarajan laka lung himawna neihai riva sosang chu kum 2016 liem dinga Tamil Nadu pawlitiks boruok chimtu a nih.

A thaw thra laia mi chuh German Chancellor Angela Merkel, khawvela minu thupui taka ngai la ni zui pei, term lina ding khoma inchu pei tuma thrang latu hi a nih. A dottu chu zalenna suoltu Nobel Laureate Daw Aung San Suu Kyi a nih. March thla bula Kawlramin kum sawmnga sunga mipui thlang sorkarna hmasa tak a hung indin khan, sipai inlal laia an Danpui siem an thlak hma chun President/Prime Minister ngirhmun Suu Kyi-in chel thei naw sien khom, an sorkar thara thuneina chalaitu tak a hung ni kha a nih. Ei tuolbawm dang Republic of Nepal-a khom kum 2015-a thlang minu President ni hmasa tak Bidhya Devi Bhandari chu 2016 sung khan pawlitiks inlumlet so buon buon karah President a la ni zui pei. Chun, January 2016 inthlanga hnesaw taka tling minu, Taiwan (Republic of China) President Tsai Ing-wen chu a tirin inlâr hle sien khom kum tawp tieng khan chu a popularity rating 30 per cent deuthawin a tla hnuoi hman.

Nu huoisen le hrohrang na, West Bengal Chief Minister Mamata Banerjee ruok chu a la vung thra hle a, a’n khat tawkin Delhi khawpui pawlitiks boruok khom a hung chok phul buon buon hlak. A chîn trêng trawnga chuh a pominpa. Nu derdêp le thehrê Mother Teresa, kum 1997-a muol liem tah chu kum 19 hnungah sakhuo tienga tonlairang hlu tak, mi thienghlim (sainthood) nina chuh September 4, 2016 khan Pope Francis-in Vatican-ah ropui takin a’n tontir. Ama hi kristien mi thienghlim nina put, Isu zirtirhai laia pakhat, India rama hung thi, St. Thomas dottu a ni el thei.

Demonetisation
India ram sunga a chin taka inthoka a lien tak nghong buoitu chu Prime Minister-in November 8-a cheng note 500 le 1000 hnuk kir a, note thar 500 le 2000-a thleng ding thu a puong kha a nih. Black money le corruption inthiel faina dinga an thaw niin a hril. Ni 50 sunga note thi tah kolhai chun bank-ah thleng amanih thun dinga ti a nih. Note hlui hmang thei a ni ta naw a, note thar hmang ding a la’n dai bok si naw leiin, a ram pumin mipui an chi-ai a, poisa nawi a vang a, sumdawngna nasa takin a khak buoi. Poisa fai hmang loa debit/credit card hmang tam lem a, cashless society siem chu demonetisation thiltum tak a nih. Ieng ang topin am hi thil hin nghong le kakhawk thra lo a nei ding ti chuh hunin la hung hril a tih. Prime Minister hisap anga thil a fe chun inthlang nawkah nasa takin anni pawlin a ra sik an ta, a ni naw ruok chun del hmat tawl a tih.

Manipur ngirhmun
Kum 2015-a Bill Pathum leia Manipura buoina nasa tak suok kha, India President-in Bill Pathumhai khah pompui loa ngaituo non dinga Manipur sorkara a thon kir hnung khomin, buoina chun Manipur suoksan a tum naw a, a buoi zuol deu deu amanih ti dingin a um. Manipur sorkarin thawidamna zonga December 8-a a ram pum district 16-a siem dinga district thar 7 a puong khan iemani chenah ra hlimum insuo sien khom, a lungawi naw pawlin vairampura inthoka thuomhnaw hung phur lut awi loa lampui an khar chu hlip nek hmanin suknghet zuol sauh dingin thu an puong lem. Thla hni lai thuomhnaw a lut thei ta naw leiin thil inchawk ding a vâng a, a um sun khom a man nasa takin a kaisang a, petrol khom litar-ah cheng za sawmnga a kai tung. Chun, Autonomous District ni loa Revenue District thar 7 puong hi phaimihaiin daltu um loa an nuomna hmun hmun tlangrama hmun le hma an nei theina ding lampui hongtu dinga dawha vervek an thlakna nia ngai pawlin district thar pienghai hi indawina hmangruo trium-ah an ngai bok. Chu harsatna del de hnuoia chun mipui inrûmin kum 2016 an inthla liem a nih.

Manipur harsatna sut kieng tumtu laia pakhat, kum 16 zet bu ngheia nortu Irom Chanu Sharmila khomin a mipuihai sansuok tuma a tuorna chun ra iengkhom insuo mumal a nei nawh ti a hmuin August 9 khan thaw dan danglama nor tumin bu nghei a chawl a. Pawlitiks hmangruoa hmangtuhaiin hmang thei a ni ta nawh ti an hmu phing leh an trinsan rip el. Kum a tawp ding meuh khan chuh, saikalah chuongin a rawi tlawmte leh an party thar indin hril mawi dingin khawlaiah kampen an thaw. Thoin thil thlum an bawm ang hin, inthlang pawlitiks khawvela chuh sumin mi a hip tak a. Chu chu Manipur pawlitiks hmelhmang laia a zepui pakhat a ni ve.

Phamchù circus
Ram le hnam hmasawnna le damna thucha hmathea hmanga lalna inchu hi ‘Phamchù Inkhel’ ti hming inbuk inla a fuk ka ring. ‘Pham’ ti trongkam hi Meitei trong, thrungpha tia ‘pha’ tiin a hring suok a ni el thei. ‘Phamchù’ chu thrungna amanih lalna inchù tina a nih. Lalna inchua inbakkei le insekhek hi India rama khom ei sakhuo tak a hung ni tah. Hi thu ka ziek lai zing, kum 2016 liem tawm trepa Uttar Pradesh-a sorkarna cheltu Samajwadhi Party thruoitu Mulayam Singh Yadav chun Chief Minister-a a sie, a naupa Akhilesh Yadav le a trantu Ram Gopal Yadav, an General Secretary chu an party SP-a inthokin kum ruk sung a hnot suok a, Indian political history-a pafa inhnot suok um sun khom an ni el thei. A tuk elah a naupa pawlin Akhilesh Yadav chu Samajwadi Party President-ah an hlangkai. Phamchu inkhel hin ramri a nei nawh; pafa le nufa a hriet bok nawh.

Chu khelzawla chun Arunachal Pradesh Chief Minister Pema Khandu khom an tal buoi mek a, thla thum sungin Party pathumah an son hman. Chu phamchu khelzawla intal buoi, laiking or sen or dum thawa inruolsiek, Haflong tlanga North Cachar Hills Autonomous Council (NCHAC) members-hai khomin Vawrselapa nungchang insirin an buoi kumtluon. May thlaa Assam ram inthlanga BJP-in hnena chungchuong an changin India hmar-sakah kakhawk a nei nasa hle. Kha hmaa mikhuol anga ngai khan hmun tinah ke nghatsan ding a hung phum tran a, a inpui hluotua inngai Congress chu raltri dûkin, inbikna ding a mel hruk hruk a, a nghatna tieng phota a hmuhai hlak a hlĕm var hnung deu vong an lo ni bok si.

Fam muol liemhai
Kum 2016 chu kum bula inthokin a khat tawkin hmelhriet le ruol thra an thi truk truk a, ‘Year of Death’ ti hming put tlak a nih. Thu le hla tienga ka khuolzinpui, thu le hla tam tak maksantu Lalhmingliana Saiawi hai; Lalsangzuala Varte (Laisaizok), Zoram khawvela comic hmingthang tak Sudden Muanga buotsaitu hai; 1960-70 laia thu le hla tienga nasa taka ka’n thloppui le hla mawi tak tak phuoktu, Lalruotthang hai; Shillong tlanga khawsa Subedar Ngurneithang Infimate-Keivom (k 100+), Capt. Chongneisel (k 86); Minie Nampui, India rama ST laia IAS tling hmasa tak Pu Jamchong Nampui nuhmei) dam; khawvel hrieta mi hmingthang le ka mi ngaisang, Cuban leader Fidel Castro (Prime Minister Indira Gandhi hun laia Vietnama fe malama Delhi a hung sir trum, Under Secretary ka ni laia lo vil veltu ka nih) dam le Israel Prime Minister/President Simon Peres dam le mi dang dang an nih. Hienghai laia pathum sunna thu (obituary) ka ziek nghe nghe.

Hun iemani chen mani le mani insuom ri a re hnungin July 4/5 khan Hmmare  National Army (HNA) thruoitu Lalthangsang Intoate chu kap hlum a ni a, a poi hle. Anni pawl sunga inhrietthiem nawnain a nghong suok ni dinga ngai pawl an um laiin, thusuok iemani zat zet chanchinbu-ah a hung suok a, a tawpah voi boin a bo a, khang lawma ram le hnam ta dinga a hmathlir bawzui a, iengkim chan huoma kum tam beitu kha arte thiin a thi a nih. Kum 2016 sunga a chipuihai hmel sietna bung le chang po po la khawm inla, kha inthatna tluka bung tirdakum le inzapuium khah a um naw el thei. Ama hriet zingna le sunnain ‘Daingul Phûr Thluk’ ti ka ziek nghe nghe.

HSA le Kei
Bung tirdakum dang pakhat nia ka ngai chu January 27-29, 2016 a HSA General Assembly Voi 55-na, Muolhoia innghat kha a nih.  Hi trum hin kei le Rev. Hrilrokhum Ṭhiek hai pahni chu Lifetime Achievement Award inhlan dinga thlang kan ni thu le mani ngei fea dong dingin fielna a hun tawm trepah ka hmu a. Hieng ang chawimawina hi HSA-a inthoka ka dong voi khatna a ni leiin, a hun taka nang hman dingin fe le hungna tiket ka lak nghal a. Governor B. P. Acharya-in Award a sem ni hin remchang nawna inthuk tak leiin mi dangin an mi hung dongpek a. Ka tlungna ina an hung thak chun thuchei an zieka khan sut suol iemani zat a um bakah HSA seal tet a ni naw a, mi petuhaiin suoi an kei bok naw leiin hung sukdik a, mi pek kir nawk dingin ka hril a, Guwahati-a kan chawk sizo tom leh hlawtling takin Delhi tieng ka kir nawk a nih. September 2016 a Aizawla ka’n zin trumin HSA President-in siem thrat a ni tah thu le hun remchang hmasa takah mi’n hlan an tum thu a mi hril a, chu chu kan thu nuhnung tak a la ni hri. Hi truma ka tonhriet hi a hranin ‘HSA Inkhawmpui 55-na’ ti thupui hmangin artikul sei tak ka ziek a, chu taka chun HSA hmelhmang tirdakum takzie ka hmu dan le hnam pum hmaia chil an sakkhum thu ka ziek. Chu hnung chun Churachandpur tienga Joint Headquarters thruoituhai sikiekin a kei ri ngainuomum rak lo thliin an khat tawka a hung len hlak ti kan hriet ti naw chuh, lawithlemtu laka an thruoituhai petek thu hriet zui a ni ta naw a, lawm a um khop el. Ei hnam sunga pawl upa tak le inzaum tak, iengkim thawnaa hnam sutpui a ni leiin, HSA muolphona ding veng hi ei mawphurna sengah la tah inla nuom a um. Pawl inzaumna le hming mawina hi suma inchawk thei a ni naw ang bokin suma zor ding a ni nawh.

Ringum le tlawmngai taka kum 2016 sunga HSA thupui kengkaw peituhai laia mi chuh Delhi HSA Joint Headquarters hi a ni ka ring. A flagship, kar tin suok chanchinbu Delhi Thurawn (DT) chun hma sawn peiin, kum 33-na champha chu September 2016 khan a lo suo der tah a, Editor hmasa tak Ruolkhumlien Buhril IAS khom Delhi tlang Sorkar Laipuiah thangsuo ngirhmun chelin Secretary puitlingin a thrung hman der tah a nih. DT poimawzie le a ngirhmun hluo ropuizie suina DT RECALL (December 2) ti artikul ka ziek nghe nghe. DT kawpi hlui ka kol po bu 23-a kan khorpum thu hi artikul hongnaah ka ziek khah, khawvel la hung um peiah, hnama ei dam khawsuok a ni chun, ei bung le chang poimaw laia mi la hung ni pei a tih.

Kum 2016 sunga HSA Delhi Jt. Hqrs thil huoihot/thrangna poimaw bikhai chu 1) Food Stall (North-East Festival, Pagati Maidan Feb 12-14); (2) Hosted MTFD Protest Rally (Jantar Mantar March 23); (3) Thiemfin (Convention Centre, JNU March 26); SSC coaching  Feb 21 to 29 April 2016, Fellowship Centre, Munirka; Admission Help-Desk (29 May-31 July, Fellowship Centre, Munirka); DHPL (July 23, CRPF ground, Old JNU Campus); Freshers’ Meet (Samaj Sadan, RK Puram Sept 3); Day of Repentance and Prayer (Oct 3, Fellowship Centre, Munirka); Dawntlang on Language & Progressive Education (Seminar Centre, JNU, Nov 14); Manipur 3 Bills le inzoma protest rally le ram le hnam thila inkhawmna hrang hrangah hnam aiaw-in palai a tir.

Mani buzawlah
August kar thumnaah ram le hnam ta dinga lampui sielpui dingin Manipur le Mizoramah ka chuong kai a. Ka fe hmain, kan tunu Roselyn Lalumpui le Romeo Hmar inneinaa pusum le inhon an mi pek lawmnain kan inah ruoi ka siem a, vok fun ruk mal ka pek a. Chu ruol chun paa ruot ka ninaa kan naunu Zolienmawi zawkna ding dam, political rally leia intet sil le sawt tak khumbeta um tah, kan tunu Thangi Ruolngul thla huolna ding dam le Baibul (Delhi Version) kan buoipui sung po poa trongtraia mi santu Remthangmawi (Pastor Lalsiesang nuhmei) chunga lawmthu hrilna ding damin vok fun nga mal ka pek seng bok a. Kum tam fe liem tah khan Lalditsak Inbuon le ruoi, Delhi tlanga mani mi khawsahai hraina dinga ruoi kan buotsai trumin Delhi tlanga Lungtrau farnu um po mi 16 vok mal kan pek seng a. Tuta vok mal ka pek ang ruok hi chu a voi khatna a ni ka ring leiin, ka hung ziek lang hram a nih.  Thaw chi tak a nih. A manhla.

Vok mal kan sem zan, August 18-a kan inlenghai laia kan nu Dari a hung thrang kha a tho inkangna nuhnung tak a nih. A tukah Manipur panin ka suok a, chu taka inthokin ni nga chamin Aizawlah ka fe a. Churachandpur ka hung tlung nawk zanin a khawsik insang leiin August 28 zanah hospitalah an lo thruoi a. A tukah Delhi tieng ka vuong thla nghal a, erpawt le kan in inkarah lampui intar leiin darkar thum le a chanve kan tang hnungin, zan rilah ICU-a um chu ka zu kan a. A khawsik a lo re tah a, sienkhom a mi hriet ta nawh!

A natna chu Acute Dementia an ti a, chu chu eini rawiin ‘thluok trawl’ ei ti el a, kum 50 chung tiengin an invoi nasa zuol. Thluoka thil inchik theina hrietna khawl (computer memory) a hung bit (full) a, sie thawl a, a thar inbuk thei a ni naw leiin an thluokah thil thar a lut thei sap thei law a, thil ei hril zo char hi a ngai bokin an indon nawk a, hril non rawn khomin a sawt nawh. Inzun-inhnawm khom hre ta lo, fak le dawn zong nachang hre ta lo bok, zundâp (diaper) inbuntir a, a’n khawt tawka thlak a, bu her nawi, artui le mawt le thei chi hrang hrang inba a ngai tah leiin in tieng thra taka enkol chu thaw thei um sun a lo ni tah. Vangneithlak takin, enkoltu thra vantirko pathum- Blessing, Rovi & Jenica- hai bakah ditsaktu, kantu le trongtraipuitu Pathienin a mi pek a, a taksa hriselna khomin hma tieng tieng a sawn pei.

Kum iemani zat sungin kannu hin a hriet zingna an hmang tiel tiel ruolin lungngai, beidong, lungsen, lungawi nawna ding le chierna ding a hriet ta naw a, a bula uma titi chu innui ruoi ei thre zing a ni ringot el. Pielral (nirvana, moksha) tlung a ni tah leiin a ta dingin kum hlui le kum tharin umzie le danglamna a nei ta nawh. Kum 2016 liem tawp trep le kum thar 2017 a hung tlung khan Happy New Year chibai ka bûk a, a ta ding chun ieng tina khom a ni ta nawh.

Tlangkawmna
A tawp chena hrilhmaih ei tum tlat chu August thlaa Rio de Janeiro (Brazil) a Olympic Games kha a nih. Khawvela mihriem tamna tak dottu ram ni si Gold pakhat khom hmu loin ei NIL. Khawvel inruolsiekna hi nuom se ek tama buk thluk chi a ni nawh. Baua don pawl inruolsiekna ni sien, trong thei sabop changin, lawmman sang ei dong rawn awm vei leh!

(January 3, 2017, Delhi)

###

No comments :