Search


Dec 24, 2016

Pherzawl & Bethlehem


There is a destiny that makes us brothers,
None goes his way alone;
All that we send into the lives of others
Come back into our own.
- Edwin Markham
(1852-1940)


Kristmas ei lo hnai nawk tah. A zŭnin a mi thram tran. Ngaituona inlusu hnung inthrei ier ierin a hung meng suok a, sulhnung kil le kap a dap kuol. Sir tinah tlangsam par vul chukin, January 13, 1992-a fam tah ka ruolpa Prof. Siemkim-in “dai po po laia dai hmingthang tak” a ti, Bethlehem daiah mi tin ngaituona mit a fu a, chu phulleng, ‘berampuhai ram truonna, serafimhai zai vawrna’ hmuna chun umni khamin ei riek lut a, hlim taka ei hmang zo Sikpui Kût hrim ei hriet zui nawh. Chu chu Jordan vadungin ei Ridil ram a hung chim pil hnunga ei khawvel hoiher chu a nih. Hi huna hin kei chuh ka pieng le seilienna, ka hnuoi Sinlung Pherzawl tlangah ka thlarau a leng lut naw thei nawh. Chu hmuna chun ka hnuoi Sinlung le ringnaa ka Sinlung Bethlehem an intuok khawm hlak. Chu chu a nih tuta truma ka thuvon chuh.

Bethlehem suotlang
Khawmuol ka hung hriet thei ve china inthoka khaw hming ka hriet hmasa tak laia mi chu Bethlehem a nih. December thla sunga Zo hnathlak kristien sungkuo tin laia khaw hming ei săm rawn tak laia pakhat chu Bethlehem a ni ka ring. Thla khat pum hlum deuthaw sunga ei pulpit le lengkhawmnaa hmun hluo rawn tak a nih. Ei lungril ram a hluo tlat a, mi tam tak lem chun tak rama um am thlarau khawvela um lem ti ei hriet hrang nawh. Zaipu Patea-a dungthulin,

Aw, Bethlehem tlang ka tlung hma chun,
Chawlloin feng ka tih;
Sun arasi var chun mi thruoi a ta,
Mari chawi lai naute chu va hmung ka tih

tiin, Bethlehem panin ei fe nguoi nguoi el a nih. Ami thruoitu khom zana var hlak arasi ni lo, “sun arasi var” a ni daih a, dangdai tak a nih! Khawvela hin hnam dang, suna arasi var nei an um ve ring a um nawh. Eini ruok chun, Bethlehem le inzomin ei nei tlat a nih! Ama bok hi a nih tlang sîpa longchawlna indintu kha!

Ka’n vakvaina vadung hi sei sienla khom,
Thruoitu Hmar Arasi chu thlir peiin,
Longchawlna tlang thienghlim chu mi’n tlun a ta,
A chun hmangai ruol dithai kim tang an tih.

Ngaituona le suongtuona rama ei khawvel indin le tak rama thil um ei khaikhin chang hin a tak nekin a tak naw lemin hmun a chang lien lem nuom khop el. Bethlehem le Kalvari tlang khom ei khaw hriet hlima inthoka suongtuona mita thlir a, thu tin thu tanga ei lo chawi hlak hlimthla kha a tak nekin lungril mitthlaah a kop nghet lem niin ka hriet. Chu thil chu September 28, 1993 Thawleni chawhnung tienga Bethlehem khuo le a se vel ka fang truma ka tonhriet le inzoma ka hril a nih. Ngaituonaa Kristmas nikhuoa ka lengna le riek lutna hlak Bethlehem tlang le a chawi veltu puollawi inhoi, Lal Davida tleirawl lai beram ruol intlattir a, sapui sahrang laka a veng him hlakna hmun phairai, Moab minu, hmeithai ringum le Juda tlangval fel Boaza an inhĕlna hmun, Isu pieng huna berampuhaiin zana an beramhai an riek nghana, hla phuok thiem Rokungin “berampuhai ram truonna, serafimhai zai vawrna hmun” a lo ti khah ka fang ni chun, ka ngaituona le suongtuonaa Bethlehem tlangpui ka lo indin kha a tak ram lêt tamin a lo mawiin a lo inril lem ti ka hmu suok a nih. Ei suotlang tukvera inthoka ei kalchar mita ei thlir le hmu dan tluka ei nuna intu nghet hi a lo um naw am a ni aw! ka ti rum rum a nih. Chu chun ei thu le hlahai khom hi zamanhmawng angin sŭt el ruol loin a zem khum tlat a nih.

Ei khawvelah Ganges vadung a luong lut hman hmaa kum za chuong hret liem taa Jordan vadung a hung luong lut khan Bethlehem chu ei Sinlung Thar intranna a hung ni ta a. Tlang rêl khom dawn lêk loin, Sinlung Thar zŭna chun inuoiin, “Aw Bethlehem ka ngai em che” tiin khuong le dar leh ei khek rong rong nghal a.  Chu chun ei khawvel hlui, ei Sinlung hmasa kha inchim piltir vong ei tum leiin ei nunah siksawina rapthlak tak a hring pha a. Bethlehem nunghak-tlangval thar, a langa nam puol el, lemchang thiem, a sung ruok chu bel chieng dawl lo le kawrong tak si, ei hung suok a. Chu nghong chu ei ram le hnam fe tung peiin ni tinin a ra a sik zui pei a nih. Ei pangngai ta nawna san inril tak ei sui ding chun, chuong lai thil chu ngun taka ei bi non a ngai. Thuthlung Hlui thrang loin Thuthlung Thar umzie man chieng thei a ni naw ang bokin, ei Sinlung Hlui le Sinlung Thar inzomna tluong hrui hung inchin dan chik taka ei bi chieng a ngaiin ka hriet. Ei nuna siksawina hi beiruol, camping le crusade hrang hrang huoihot le sermon tlor tak tak thlaka zut dam el thei chi a ni nawh. Trongtrai rawna tlak el thei chi khom a ni hmel nawh.

Histawri inlumlet dan chik taka ei bi chun, sik le sa ang boka inthlak danglam pei le thli anga a lam hrawna pangngaia kir nawk hlak, Thuhriltuin thil pangngai bok invir kuol invir kuol anga a hril (1:3-11) kha thlir dan chi khat chu a lo ni khop el. Chu histawri invir kuol chun a hraw inzing bik lamthruom a um niin a’n lang a. Chuong laia histawri khăn poimaw laia pakhat chu Jerusalem sim tieng km 8 vela um le Jerusalem neka feet 100-a insang lema inthrung Bethlehem hi a nih. Histawri lamthruom poimawa ngir a ni leiin, hi hmuna hin hniekhnung poimaw tak tak a chier dup a, optu khom an inthlak zûr zut. Tu hin chu, December 21, 1995-a Israel sipaihaiin an suoksan hnung khan West Bank, Palestinian National Authority (PNA) hnuoia Governorates 11 laia pakhatin a lo um tah a nih. Tuta a hluotu tam lem hi Muslim an ni tah.

Kum 1894 khan Bethlehem Arasi chu Zoram khawvel inthim chungah a hung de ve ve a, damten a hung var tiel tiel a, sawt naw teah ei khawvel a hung el var ta pup el a. Manipur sim thlanga chenghai chunga khom 1910 khan a hung de tran a. Chutaka inthok chun Bethlehem chu ei Sinlung Thara hung inchangin, ei kalchar muolpui hluotu tak a hung ni a. Kum khat sunga ei kûtpui tak khom Chapchar Kût, Favang Kût le Sikpui Kût ni ta loin Bethlehem Kûtpui a hung ni tah pei a nih. Ei Sinlung Thara ei thangsuo hlado tak khom Bethlehem dai phullenga vantirko hlado hung phur, van zaipawlin an hung rempui chun a hung hlan tah daih a.  Chuleiin, ei lungril, Kaisar inlalna rama Bethlehem ei indin hin Zoram khawvelah hmun hluo inthuk deu deu a tih ti chu ei hla khukpui tak a hung ni tah.

Aw, nang Bethlehem khawpui,
Aw, i mawi chuong ie;
I sakhming hi van hnuoiah,
Aw, chuoi thei ngai naw nih.

Pherzawl Arasi
Bethlehem ang boka histawri lamthruoma ngir vea ka ngai tlat hmun pakhat chu Pherzawl a nih. ‘Hmar Biel’ ti-a ko hlaw bik sunga Hmarhai khaw sat le inlalna khuo um sun le Manipur tlangrama High School hmasa tak indinna, ka pieng le seilienna hmun, hnam histawri-a mellung poimaw tam tak ngirna khuo a nih. Pi le puhaiin ‘arasi tlak (meteor shower) kum’ tia an hriet, 1884 August-a sulsutu ka pu Bulhmang rawia an hluo tran niin ka hriet a, chuong ang chun Zoram Khawvel-1 a khom ka ziek bok (p.125-146).  Ka tupa Prof. (Dr) Lal Dena-in ‘Zawlkhawpui Chanchin’ ti hming chawiin kum 2004 khan Pherzawl trobul le chanchin kimchang lem lekhabu a buotsai bok a. Chun, ‘Pherzawl-2’ a ngai, ka puhai khaw sat bok Saidan chanchin suina ‘Lal Remruot’ (2008), Lal Hmanglien hai nupa inneina Diamond Jubilee hriet zingna dinga buotsai le a nauhai suta khom Pherzawl chanchin tam tak a chuong. Thlatu bul indot Baibula an ziek dan anga hril chun, Pherzawlin Saidan a hring a, Saidanin Khawmawi, Khawmawiin Ramthar.

Hnung tienga sa inbarh ti anga sorkarin thu lawmum a puong nuhnung tak chu December 8, 2016 thusuoka Manipur State sunga District thar pasari an siem belh laia pakhat chu ‘Pherzawl District’ a ni thu kha a nih.  Chu hma, thla khat liem tah November 7, 2016 khan, beisei phak loa ngai hamthratna Saidanin a dong a, Boxing tienga Olympian le Rajya Sabha MP ni lai Mary Kom chun model village dingin Saidan khuo a hmun ngeiah fe-in a puong tie i hriet. Mellung ropui tak chu December 16, 2016 khan Manipur Chief Minister Ibobi Singh chun a hmun ngeiah Pherzawl District a hong kha a nih. A hong hma khomin a thoktu lu ding District Commissioner le Police Superintendent hai chun an sin zomin a hmun an lo nghak hman der tah a nih.

Manipur State hi koi dar loa humhal ding chun a hluotu hnam hrang hranghai biel ding le chanvo ding sem dar thiem a ngai a. Tu hnam hming bik pakhat khom inputtir loa District 16 zeta thre darh a ni hin humhalna sin chu a thu el ni loin a tak ngeia thaw a nizie a hril.  A hrana norna iengkhom um si loa Pherzawl khaw hming chawia District a hung pieng el dam hi roreltuhai lai ngaituona hmang an um a nih ti a chieng. Pherzawl khaw hminga District hung pieng hin a phu hrim a, a san tam tak laia a thren chauh hang hril ei tih.

Pakhatna, Pherzawl khuo tluka khaw inthuruol, lal le a khuo-le-tuihai inrem diel diela sungkuo inngei tak anga an khawsak tlangna a biela hin khaw dang a um nawh. Kawmaw bawl ching le khermei zong an um ngai naw a; rukruk, insuom, inrikrap, inpawngnek, insuol le tuolthat ri hriet ding a um ngai nawh. Fak le dawna intodel, khuonu malsawmna dong tlak le dong hlak, trăm hre ngai lo khuo a nih. An tuolbawm khuohai leh inchemhar an thaw ngai naw a, mikhuolin tlung in an invai ngai nawh. Lal thra, ngilnei le var an nei hlak lei a ni bulpui.

Pahnina, an lal H. L. Dolur kha inchukna poimawzie hretu, remchang hun hmasa taka a khuo ngeia Middle School indintu le ama khom zirtirtua thrang nghal le a biela Graduate hmasa tak H. Thanglora chu fiela kum 1951-a Manipur tlangrama high school hmasa tak, Pherzawl High School indinpuitu, thiemna vara a ram le hnam kâp eng hmasatu a nih. Hmakhawsanga khawvel hrieta hmingthang, tu lai hnaia an tuoi thar nawk mek Nalanda University tluk hiela poimawa nizie hla chena an lo sakpui a ni ang hrimin, Pherzawl High School ra suok poimawzie hi Baibul tluk hiela sa ziek ding a um. Sorkar le a ram mipuihaiin chawimawina nopui an lo indomtir naw palh a ni khomin, Pherzawl hming chawia District thar a pieng hi a tonlairang, tu khom thik ruol lo le thik phal lo a nih.

Pathumna, tubo le dolung kara indin suok lieu lieu khuo a ni ang hrimin ram le hnam thil thawna iengkimah Pherzawl hi bulsutu le innghatna a nih. India indang tawm ruoia Mizo Union thlipuiin hieng lai biel hi a hung not har lai khan, lal le mipui an intin tuo thrup el a. Lal tienga thranghai kha mipuiin an inhai lungin an tawng a, a thren an thriekpek a, an raw bok a. Lal ban a, Manipura inthoka suok nuom pawl chun Mizo Sorkar hung pieng ding hlimthla chu khuong leh dar leh inawiin, an lam mup mup el a. Khang hun laia mipui tienga thrang lal um sun chu Pherzawl lal Dolur a nih. Leisenah Thado lal ni lo, Hmar lal an um vea chu Khuongjang lal Ngullien phalnaa inlal chauh an nih (Dr. Lal Dena, Zawlkhawpui Chanchin, p.11). Chuleiin, Mizo Union chun Party an hung indin khan Pherzawl chu hmunpui innghatnain a hung hmang nghal a. Hmar hminga political party pieng hmasa tak, kum 1954-a Rochunga Pudaite indin Hmar National Congress (HNC) khomin hmunpuiah Pherzawl bok a hung hmang a. Scheduled Tribe List-a Hmar hnam ziek lut dinga hnina le inzoma Allahabad-a inthoka Delhi-a Rochunga Pudaite inzin kha Pherzawl khuo-in in tinah duli dawla a kalman an tumpek a nih. Kum 1958-a Hmar National Union (HNU) a hung ngir khan Party hmunpuiah Pherzawl bok a hung hmang tah pei a nih. Chun, kum 1936-a Hmar hnam laia pawl hmasa tak Hmar Association an hung indina sulsutu tak chu Lal Dolur le a sangawizawnpuihai an nih. HA thilthaw laia poimaw pakhat hriet zing tlak chu Imphala Hmar Company bilding ding an inchawk, tu chena la ngir zing hi a nih.

Watkin Roberts le H.H.Coleman inkara buoina leia kum 1929-a NEIG Mission a hung buoi khan Watkin Roberts tienga thrang pei nuomhaiin April 1930 khan Pherzawlah  ‘Mania Inenkol Pawl’ (Independent Church) hming puta ngir zing dingin thu an sukthluk a, chu kohran fe pei chu tuta Independent Church of India (ICI) hi a nih. Independent Kohran chun 1938 khan Pherzawlah Middle School a hong a, Headmaster hmasa tak chu kan makpa H. Daia a na, a thrangpuitu chu Lal Dolur a nih. Hi sikul le a hnunga high school hung ngira khan ka tupa Dr. Lal Dena le sorkar le sakhuo tienga ngirhmun poimaw tak tak hung cheltuhai hi kan hung inser tung a nih.

Palina, Pherzawl khaw suokhai hi thu le hlaa sulsutuhai lai, Hmar tronga lem chu a thaw hlawk tak an ni ring a um. ‘Hmar History’ bu hmasa tak ziektu chu Hranglien Songate a nih. Hla iemani zat a phuok bok. A naupa T.Khuma chu hnam hla le hla lenglawng phuok hmasatuhai laia mi a nih. Hranglien tupa Lalrosem IAS chun ama buotsai le sum senga a sut Pathien Thu Thienghlim, Hmar Standard Version a ti chuh 2014 khan a tlangzar. Pherzawl-Saidan-Khawmawi Hmar tronga a hran lieua keima inlet le mani sum senga sut bok Baibul (Delhi Version) chu kawpi 3000 pei trum thum insuo a ni tah: Thuthlung Thar, Sam & Thuvar (2004); Baibul pumpui (2007); Baibul (Revised Edition, 2015). Pherzawl Version ti-a ko a phu hlea chuh Delhi tlanga inthoka buotsai le sut a ni leiin Delhi Version ti hming a put tah lem a nih. Chun, ka tupa Dr. Lal Dena le thu le hla kan ziek tah po ringot khom phek 300 pei dong lekhabuin sut vong tah inla, bu za chuong ni tang a tih. Pherzawl khaw suok po po thu le hla khon khawm inla lem chu a tam ta hle ka ring. Chuonghai chu la hmang vong inla, Hmar literechar chu balun mut puom inthre angin, thêp duk a tih.  Pherzawl sul hi Pathien zarin a hnienghnar a nih.

Pangana, Pherzawl hi ‘Zoram Khawvel’ hringtu a nih. Hi hi hrilfie met a ngai. Pherzawl High School hong a ni khan hmun hrang hranga inthokin Zo hnathlak hnam hrang hrang an hung fuon khawm a. Mizorama inthoka hunghaiin huvang an nei tak a, thu le hlaa kan chak lakna tak an nih. Kan lalhai lungril lien leiin Pherzawla khan hnam thila indaidanna bang a um naw a, hnam tina mi kha kan inpawl duol duol a. Hla sak kha kan uor a, Hmar tronga sak ding a tlawm leiin Mizo tronga hla lenglawng le lengzem hlahai kha Rokunga Ṭhalai Hla Bu-a mi bakah zieklobu sa tak tak sip hnûrin kan nei hlak a, kan sak inrim thei el bakah baihat nawa muol kha kan nei naw ni takin ka hriet. Ka tupa Lal Dena le hla kan sak changin, tu chen khom hin, hla bu kan mamaw nawh.

Hieng lai huna inthok hin Zo hnathlakhai insuikhawmna chi hi keimaah tu-in a lo um daih tah ti a hnung peiah ka hung hriet suok deu deu a. Kawlrama ka um lai, zalenna suola mipui inji mur murhai tukdola sipaiin 1988-a thuneina an lak hnung khan thralai tam tak chu himna zongin India ramah an raltlan a, Manipur le Mizoram ramri-a refugee camps-ah kan sie tawl a. Chuonghai chu kan dingin March/April, 1989 khan Rangoon-a inthokin ka hung vuong thlak a. Hi truma Mizoram ka sir hi ka voi khat inzinna a ni a, kan zinna chanchin ka ziek chuh ‘Zoram Khawvel’ ti hming chawiin a hung suok a. Mizo tronga lekhabu ka ziek hmasa tak a ni-a chuh Mizo Academy Of Letters (MAL) chawimawina Book Of the Year ka dong miel a. Hi taka trongkam thar ka ser hin thawk le khatah zoram khawvel a deng suok a, chu taka inthok chun a boin seramu ei thur ta nawh. Ka sui kir chun, Mizo Union vanglaia Pherzawla Lalnghinglo Infimate hla phuoka a chang tawpna tak, Zoram khawvel mawizie a lo hmu lawk khan keimaah ‘Zoram khawvel’ chi a lo tu tah ni tlatin ka hriet:

A mawi ngei kan Zoram hi,
A chul ding ka phal lul nawh;
Par ang vul mawi mi-uhai,
Dâr ang kan saina ding.

Pherzawl District hung pieng hi dingdihlipa Zoram khawvel hung pieng pei ding ei mitthla le a tlung hun ding ei Tlumte thlir hlen peina sirbi pakhat laia mi niin ka ngai. Zo hnathlak hnam tina mi ei inleng theina ‘Pherzawl’ hming chawia District thar a hung pieng hi ei ta dinga Pathien remruot le a prokram hlen suok peinaah ngaiin, mi tinin a hlawtlingna dingin theitawp suo seng tum ei tiu.

Tiemtuhai po po Kristmas 2016 le Kum Thar 2017 chibai vochuom ka buk, ditsakna tam tak leh.

(December 24, 2016, Delhi)

###

No comments :