Search


Oct 15, 2016

Mitdel Sai Hmu


A foolish consistency is the hobgoblin
of little minds, adored by little statesmen
and philosophers and divines.

- Ralph Waldo Emerson (1837-1882)

Thuziek hrang hrang ka tiem le mi thu hril ka ngaithlak tah haiin tienami an sam rawna ka hriet pakhat chu mitdel ruol sai hmu thu le sai an hriet dan inang naw thu a nih. Mani them phak le tonhriet ang peia mihriemin thil ei inkhi le ngairuot dan inang nawzie hrilfiena dingin an hmang hlak. Threnkhat chun ‘tienami’ (story) el ni loin ‘tekhinthu’ (parable) amanih ‘thuvar’ (proverb) ni lemah an ngai. Dannaranin, ‘tekhinthu’ chu a hriltuin a thu inchuktir tum olsam taka miin an zuk man nghal theina dinga entirna a hmathè nih. Isu ngei khomin chuong ang tekhinthu chu 33 zet a hril ti a chanchin ziektu Mathai, Marka le Luka haiin an ziek. Johan lekhabua Ama le Ama inhrilkhinaa a hmanghai ruok chu ‘parable’ ni loin ‘metaphor’ ni lema ngai a ni a, an indanglamna ruok chu chite chauh a nih.

Mitdel ruol sai hmu thu hi a hril trantu chu um ngei an tih. Ni khat el laia Virthli-a thu hung thluoitu pakhat chun Karbi-hai tienami ni dinga a ring thu a hung ziek. Tuta Karbi ei tihai hi kha hma khan Mikir ti an ni a, an ram hluo Karbi Anglong khom hi Mikir Hills ti a ni hlak. Eini rawi ang bokin, histawri pheka an hung inlangna a la hnai em leiin, ei tienami bi lai hi anni khabe per suok chu a ni nawh ti a hnunga hin ei la hung hril pei ding a nih.

Hi tienami hi India rama inthoka suok, abikin Hinduism, Jainism le Buddhism sakhuo zuituhai lem chun anni ta bik deua an ngai a nih. A tienami inang deuh thrum vong sien khom sai themtu, a tienamia changtu zat an hril dan a’n ang nawh.  Jain version-a chuh mi 6, Buddhist Version-ah 9, Sufi Muslim Version-ah 4, Hindu Version-ah 3, Chinese Version-ah 3, English Version (John Godfrey Saxe)-ah 6 an nih.

Chinese Version hril dan chun hi tienami hi Han Dynasty (202 BC-220 AD) laia hung suok a nih. Chu hun chu Rengpui Shi-Huang Ti (221-209 BC) inlal laia China Bangpui (Great Wall of China) an bawl hun lai vel kha a ni el thei. Gautama Buddha (563-483 BC) khan hi tienami hi a zirtirhai kuoma a hril nia Buddhist sakhuo chanchin inzieknaa hril hi ei pom ding chun, Buddha bausuok, India rama inthoka indar, China rama Buddhism sakhuo a lut hnunga anni tienami anga an hril sawng pei khom a ni thei bok. Gautama Buddha pieng hmaa voi za tam a pieng non sunga a chanchin, tienami anga an hrilhai chu ‘Jataka Stories’ ti a ni a, Saptronga an inlet ringot khom Baibul neka sa volume tam a um a, Embassy library-ah kan kol rawn a, eini tienami hluihai le inzomna nei a um le um naw ka zongnaah bu tam ka tiem ve tah.

Western (English) Version
Khawthlang Ram (Western World) a hi tienami an hung hriet tranna chu John Godfrey Saxe (1816-1887 AD) hla phuok ‘The Blind Men and the Elephant’ ti-a inthok a nih. Hieng hin hla ruongin a’n sam suok a:

It was six men of Indostan
To learning much inclined,
Who went to see the Elephant
(Though all of them were blind),
That each by observation
Might satisfy his mind.

The First approach'd the Elephant,
And happening to fall
Against his broad and sturdy side,
At once began to bawl:
"God bless me! but the Elephant
Is very like a wall!"

The Second, feeling of the tusk,
Cried, -"Ho! what have we here
So very round and smooth and sharp?
To me 'tis mighty clear
This wonder of an Elephant
Is very like a spear!"

The Third approached the animal,
And happening to take
The squirming trunk within his hands,
Thus boldly up and spake:
"I see," quoth he, "the Elephant
Is very like a snake!"

The Fourth reached out his eager hand,
And felt about the knee.
"What most this wondrous beast is like
Is mighty plain," quoth he,
"'Tis clear enough the Elephant 
Is very like a tree!"

The Fifth, who chanced to touch the ear,
Said: "E'en the blindest man
Can tell what this resembles most;
Deny the fact who can,
This marvel of an Elephant
Is very like a fan!"

The Sixth no sooner had begun
About the beast to grope,
Then, seizing on the swinging tail
That fell within his scope,
"I see," quoth he, "the Elephant
Is very like a rope!"

And so these men of Indostan
Disputed loud and long,
Each in his own opinion
Exceeding stiff and strong,
Though each was partly in the right,
And all were in the wrong!

MORAL.

So oft in theologic wars, 
The disputants, I ween, 
Rail on in utter ignorance 
Of what each other mean, 
And prate about an Elephant 
Not one of them has seen!

Buddhist Version
Buddha zuitu iemani zat hi ni khat chu a kuomah an hung a. “Zirtirtu, Savatthi-a hin rama rol pawl sakhawmi le mi thiem tam tak an um a, ieng lai khomin an insel a. A threnin khawvel hi tawp nei lo le chatuon dai a nih an ti a; a threnin tawp hun nei le chatuon tling lo a nih an ti bok a. A threnin taksa bo ruolin thlarau khom a boral an ti a, a thren ruok chun thlarau chu chatuona hring a nih an ti ti bok a. Zirtirtu, chu thila chun nang iem i ngaidan?” tiin an indon a.

Buddha chun hieng hin a don a. “Tien lai hin lal pakhat a um a, a siehlaw a ko a, a kuomah, ‘Savatthi-a um pasal mitdel po po hmun pakhatah thruoi khawm la, sai inentir tawl rawh’ a ta. Ama chun, ‘Pu, i hril ang chun ni raw se’ a ta, a pu ti ang tak chun a thaw a. Mitdel ruol kuoma chun, ‘Hi taka ngir hi sai a nih’ a ta. Pakhat chu sai lu (head), a dang chu a nakawr (ears), a dang nawk chu a ngho-ha (tusk), pakhat chu a ngawn (trunk), pakhat chu a ke (foot), pakhat chu a mongtam (back), a mei (tail) le a mei bawr (tuft) an themtir a, an thil them seng chu sai a ni thu a hril tawl a.

“Sai an them seng hnung chun lal chu mitdelhai kuoma chun a fe a, “Mitdelhai, sai chu in hmu seng tah an naw? Tu hin sai chu ieng ang am a na ti mi hril ro leh” a ta.

“Sai lu (head) themtu chun, “Pu, sai chu bêl ang a nih” a ta. A nakawr (ears) themtu chun, “Hmaizap ang a nih” a ta. A ngho-ha (tusk) themtu chun, “Kawlhnâm ang a nih” a ta. A ngawn (trunk) themtu chun, “Rûlpui ang a nih” a ti bok a. A ke themtu chun, “Thingbul ang a nih” a ta. A pum themtu chun “Bu-in ang a nih” a tih. A mei bul themtu chun, “Fahrel (pestle) a ang” a ta, a mei bawr (tuft) themtu chun, “Hmunphi ang a nih” a ti thung.

“Chu zo chun rawl tawp insuoin nasa takin an insel a: ‘Chuong ang chu a nih!’ ‘Chuong ang chu a ni teuh nawh’ ‘Chuong ang chu sai an um phiengsen ngai nawh’ ‘Chuong ang chu sai um ngei naw ni hai am!’ tiin an inbakkei a. Chuonga an khawsak lai chu lal chun a hmu nuom hle a.

“Anni ang char hin ngaidan le hmu dan chieng si lo cheltu hieng sakhawmi le mithiemhai khom hi ang khat vong an nih. An mawl luotin, thil umzie tak hre chieng si loin, chu chu kha kha a nih tiin an insel inhal a, an insechil a ni hih” a ta. Chu zoah Chawimawi Hlaw (Buddha, the Exalted One) chun a hnuoia thu hi a’n sam a:

Mani thu seng chela insêlin,
Hriltu tinin thiemchang an tum;
Mani thlir dan chauh sirsantu chun,
Sir khat bak a ngha ngai

A tienami/tekhinthu hlutna
Buddha hun lai amanih, Jainism hmu suoktuhai hun lai amania hi tienami/tekhinthu hi lo pieng tah a ni chun, kum 2500 vel hnungah eini rawi khomin ei lo hriet ve trawk a, sienkhom a hlutna a la da chuong nawh. Khawthlang Literechar (Western Literature) buzawla khom Saptronga hlaa siemtu John Godfrey Saxe zarin kum 2350 vel hnungah an hlu lut ve chauh a nih. A hla tawpa inchuktir nei, a thumu (moral) a sie le a chunga Buddha thu tlangkawmna ei tar lang tah kha an inkhuongruol hle:

Sakhaw thila inbakkei angin,
Seltu tin hnetu-ah an inngai a,
Mi dang hril phot deusawin,
Mawlchonaah an ngaipek a,
Tu khom hmu bik lo Sai chu,
Hre takah an inhril sathau.

Hi thil kawk hi a chieng thei dan takin hang hril fie tum inla. Thil umzie le hmelhmang, a taka sir khat chauh ei them luot phak, chu chu besana hmanga ngairuotnaa a nina po po dinga ei hisap anga hril le mi dang hmu dan pompui lo tina a nih. A tawi zawngin, thil hre tak anga inngai, hre tak tak si lo amanih, mani thil hriet le hmu dan chauh indika ngaia mi thil hriet dan le hmu dan ruok chu bara khon lo ngirhmuna um hrilna a nih. Kong danga hril chun, mani mawlzie le hriet tlawmzie khom hre thei lo khopa mawl leia var anga inngai ngirhmun hrilna a nih.

Kum 1904-a H.G.Wells tienami ziek ‘Country of the Blind’ ti besanin February 12, 2016 khan thusep ‘Mitdel Ram’ ti ka ziek a. Chu taka chun tlanglawn mi Nunez ramsuok chu vûr intolin a fen leh mitdel ngot umna tlang dangah a fen lut a. Chu thlierkara umhai chun mitvar umzie an hriet naw a, Nunez chu anni lai a khawsa ding chun a mit khel dokpek a, mitdela siem dingin an rel a, a nuom naw leiin a tlan suok tah a nih. Mitdel chun a hmu thei tlat naw leiin a ta dingin thil hmu ei ti hin umzie a nei nawh. Chu chu taksa mit (takmit) indel a nih.

Amiruokchu, a takmit var sien khom a lungril mit (lungmit) amanih a thlarau mit (raumit) a var naw chun a takmita a hmu kha a umzie a man thei nawh. Ka nuhmei chu advance dementia (alzheimer), eini rawiin ‘tar natna’ an ti tlakbuok a ni leiin a takmita a hmu khom a thluok thununtu le a lungmit an inkhuongruol ta naw leiin taksa bung tum tum hi a hmu hrang tlat a nih. Naute-in an thil hmu le ri hriet po po a mal mala thluoka an thun lut ang hin thun lut nawk tumin iengkim a tharin a’n don a, sienkhom a thluoka computer memory a full tah bakah refresh thei a ni ta naw leiin a thei ta naw a, thu pangngai char hi voi tam a’n don non hlak a nih. Takmit le lungmit insuizom hi thil trûl makmaw a lo nih.

Mosie trongtraina hla Sam 90:12 hi Delhi Version-a hmang dinga ka’n let laiin, BSI suta “Kan dam sung nihai tiem dan ding min chuktir la, Varna lungril kan nei pha hielna dingin” ti-a an inlet, naupang laia ka lo baihat chun a mi sukbuoi a. ‘Varna lungril’ chu iengtina am ning a ta? NRSV-in “that we may gain a wise heart” le NIV-in ‘a heart of wisdom’ a ti laiin KJV chun ‘that we may apply our hearts unto wisdom’ a lo ti a. Varna chun lungril a nei am a ni?  A nei chun invetna khomin lungril a nei ning a ti? Chu chu Hmar trong fe dan kalhmang a ni ding? ti dam chu ka lungrila zawna hung inlang chu a nih.  Var taka thil umzie zuk man fuk le hriet fie theina lungril nei chu ‘lungvar nei’ (to gain a discerning heart) ei ti hih ni lem dingin ringna ka zuk nei a. ‘Lungvar’ ti thumal, umzie inthuk tak pai, ei lo nei el dam hi ropui ka ti thar a.  Chuleiin, umzie pai lo trongkam ‘varna lungril’ ti chu hnawlin,

Kan dam lai nihai tiem dan dik,
Nangman mi hung inchuktir rawh,
Lung var kan nei phăna dingin

tiin tlar tin lam rietin ka sie tah a nih. Chu chun takmit ni loin lungmit le raumita thil hriet fie theina, 'varna' inphum thu a hril a nih. Kawlphekhawnvara a batari thun ang a nih. Chuong ang mi chu an umna taphotah ‘mitdel sai hmu’ ei ti hih hril an ma tah hlak a nih.

Tlangkawmna
Ei sakram khawvel hi hang thlir vel inla, mitdel sai hmuna khawvel a nih. Pawlitiks ramah zalenna beiseiin ring ei infăn a, chu ram tlungna ding lampui chu silai piellunga hol kuok thei ringin hnam tin deuthawin ramri ei inkhang khum a, ei inrikrap a, ei hmet puok zatin ei biel a chin deu deu a, ei him naw deu deu bok a. A threnin chengna ding bûk bawlna khop suol suok tuma thrang an lak laiin, a thren ruok chun mi kawmkar tinah ngawi dawa inzor hlawk ei tum bok a. Belzebub le inkawi nuomhai chun ‘lungvar’ nekin ‘lungthim’ put ei thlang lem. Kum nga dana vokkuong kei ri hun hun pawlhai chun tuolparah vok ruol koin, an ‘Ri ri ri’ tran a, vok ruol khomin na an intung furh nawk tah hi! Three Bills le Ek Bill ei hriet hrang ta nawh. In kăng le kăng naw khom ei hriet hrang ta bok nawh. Thruoitu mitdel le zuitu mitdel ruolin ei maina tieng tienga mai fuk ei tum seng chu Gandhi lim chuongna a nih. Chu chu abikin Moneypoor-a chenghai sai hmu dan a ni tlangpui.

Sakhuona ramah, ei mitdel sai hmu rawnna tak chu pulpit tlang a nih. Mani nuomna lai seng Baibul chang ei pet lawr a, ei nuomna tieng tieng ei ril rem zawngin ei fen kawi a, a ngaithlatuhai mamaw le trangkaipui ding ei uksak naw a, Pathien thutak ei hril fuk le fuk naw-in a mi sukbuoi nawh. Lungnona tuia inchie a ni phot chun hun tawkah ei ngai. Dannaranin, Pathien ram (Kingdom of God) le Van ram (Kingdom of heaven) amanih, thilsuol thaw le thilthaw suol amanih, tisa le taksa amanih, Israel mi le Juda mi amanih indanglamna khom hre mumal lo khopa mitdel ei ni nuom khop el. Pathien thu hre hle-a inngai tam tak hin a mithi vun khom ei paw phak nawzie chu thutak hrietna tienga hma ei hung sawn pei hin ei hung hriet suok ding chauh dam a lo ni nuom khop el. Kum sawm neka tam Baibul inlet le sut rongbawlnaa ni tin darkar 12 vel ka’n hmang hnung hin ka hrietna mit le thlarau mit indel dan le hung var suok dan ka hmu suok tak tak tran chauh a nih.

Threnkhat chun khermei le suol khom an mi ti el thei, a poi nawh. Trantu amanih thuhriltu amanih Baibul chang tiema inthokin a thu tiem umzie a man chieng le chieng naw hriet thei nghal dan chin a um a, chu chun a hriltu ding ngirhmun khom iemani chenah a hril fie nghal bok. Inphuoi nenga inlet, a Hmar trong khom songnawi tak el, intriet nenga an tiem ei hang ngaithlak hin chu lung a hnuol rong rong a, a hnung zuitu khom a taka fak tlak a ni naw tlangpui bokin ka hriet. Pathien thutak inhnikpui tak tak mi chun Version pakhata inlet fuk rak lo khom hi chieng lema hrilna Version dang dang a enkhi hlak leiin, a thu hril ngaithlak a manhla rop. Mitdel sai hmua an mi norpui pha a beidongum a, Pathien thu an suk-saisa nuoi hlak. Abikin pawla hring, a sil tawk le uong thei tawk chaua theulawzi inchukhai hi an buoithlakum nuom.  

(October 15, 2016, Delhi)

###

No comments :