Search


Jul 2, 2016

Kristien Hla Bu Thlirna-3


Part 1 & 2-a ei thlir thuok thuok hai kha Saptronga hla Lusei tronga an inlet, chu chu besana hmanga Hmar tronga ei lo inlet sawng ve hai le ei Baibula thu inlet suol le trongkam indik lo an lo hmanghai, ei Kristien Hla Bu (KHB)-a a luong lut nasatzie le chuonghai chu inthiel fai a trulzie a tlangpui chauh Sura favang bu thlirin ei bi thuok thuok a. Tuta trum ruok chu tuoltro hla, kum 1917-21 laia inthoka tu lai chena an phuokhai le an zierang ei tlang thlir ding a nih.

Watkin Roberts (Saptlangval) mission phun Thado-Kuki Pioneer Mission (TKPM), huopzau lem dinga kum 1923-a inthoka North East India General Mission (NEIGM) ti-a an hung thlak chu 1920-23 sung Zosapthar (Edwin Rowlands)-in a hung zom a. Zosapthar chanchin kimchang hre nuom chun Zoram Khawvel-5 (1999) ah a um. Ama hi Leonardo Da Vinci ang deua chemkalna hauh, pa famkim (complete man) an ti nuom hiel, thu le hla tienga mi filor a ni ang hrimin, ama inrawina hnuoiah tuoltro hla an phuokhai chu kum 1923 khan kawpi 300 an sut a, chu hla bu chu kum 1935-a inthoka tu chena Independent Kohran Hla Bu (IKHB) ti-a hriet le ko hi a nih. Zosapthar inrawina hnuoia buotsai bok Kristien Hla Bu chu kum 1926 khan kawpi 300 bok sut a ni a. Hmar Kohran po po hmang tlang dinga hla bu puitlinga KHB a hung suokna chu NEIGM hmunpui Old Churachandpur Mission Compound-a thoktuhai buotsai, 1952-a hung suok kha a ni a, thuhma ziektu khom an misawnari nuhnung tak R.C.Paddock a ni nghe nghe. Hi bu hi a hung suok hma chun Lusei tronga Kristian Hla Bu khah, kan hung tleirawl suok chen khan, thingtlanga chuh kan la hmang a nih. Ziek le tiem ka hung inchuk laia lekhabu ka tiem hmasa tak chuh Lusei tronga mi Chanchin Thra Johan ziek a nih. Khang hun lai khan Baibul le hla bu nei thei sungkuo chu ni suok tawma arasi tiem ang a nih. Pastor Thangngur le a ai-hna phapuihai kha lo um naw hai sien, Dr. Thanglung le a thokpuihaiin Baibul, hla bu le inchuktir bu lo buoipui naw hai sien, ‘Hmar trong’ ei ti hih hlamzui daih tang a tih.

Thil hriet ding poimaw ni si, hriet chak um lo deu el chu kum 1929-a inthoka Mission buoinain hla tieng a kakhawk dan a nih. Coleman-in NEIGM phuntu Watkin Roberts kuta inthoka neitu nina a hung inchu thlakpeka inthok khan ama thruoihai poin thlaraua hlimna/harna (charismatic expression) hrim hrim chu hnawlin an do a. Kum 1958 laia Biswas Revival an ti khan a hung nuoi danglam tawl hma chun anni lai hlimna/harna a tlung ngai nawh. Mission buoi hmaa tuoltro hla phuok hlakhai khom an pu lawmnaah lut an tum chun an kut a chawl top a ngai. Ka hriet dan chun, hla phuok sunzom pei chu nuhmei laia hla phuook rawn taka hriet, kan khuo Pherzawla cheng Runchong chauh kha a nih. Chun, an biek inah, dannaranin, Watkin Roberts trantu Pastor Thangngur hla phuok hrim hrim sak an insŭm tlat hlak. Hla tienga hma ei sawn hrat laia nasa taka ei kalchawi sukbahlatu Coleman Factor lei hin ieng zat top am ei zengpuia thu le hla thar luong lut ding ei chăn ti hih sui ngam khom a ni nawh.

Harna thlarau hmanga insuo zalen ei ni hnung, kum sawmnga sunga hla thar hung suok po hi za tam fe a ni tah ka ring a. Chu hma kum sawmthum sung (1930-1960), Coleman rawihai kut a chawl thrup sung khan hla za ieng zat hiel am hup de-in a um ti hang hisap inla, za tam tak a ni ka ring. Mission buoiin a nghong nat dan le a kakhawk pei dan hi sui tak tak ngam khom a la ni nawh; ei lung innona tak a ni tlat a! A buoi tah, buoi lai le la buoi pei dinghai khom hi Pathien hminga thuneina pumbil nuomna le tumnain a hring suok a ni leiin, ei hla thar hung pieng peihai hi ei natna insam kuolna le sietna tinrengin a mi tlakbuokna laka inthoka sansuokna lampui dap suok a trulzie thuin a sip. Ei mamaw taka ei ngai chu ‘inthuruolna’ a na, sienkhom inthuruol thei lo dinga Coleman Factor hmanga mi daidartu tak chu ‘kohran pawl’ niin ei ngai tlang bok si a nih. A keidartu tak kohranin hla thu hmanga indin thar nawk poimawzie thu an min sampui vet hi nghok chu a um tah khop el. Sienkhom, hla hi ei chengna khawvel hmelhmang darthlalang a ni tlat bok si!
 
Harna le Tuoltro Hla
Kristien tuoltro hla ei neihai hi kum 1904-a Wales rama inthoka Harna Runpui (Great Revival) fe peiin a hung nghong suok a ni leiin, a trobul tlawm te bek hriet loa inbŭr chot thei a ni naw leiin, a tlangpui chauh hang thlir ei tih.Wales rama harna runpuiin 1906 khan Khasi rama Mairang khuo a hung deng tlung a. Hi kuma Mairanga Presbytery Kohran inkhawmpuia thrang dinga Mizorama inthoka mi 10 an tirhaiin Aizawl an hung lut ni April 4, 1906 chun harna a tlung a, chu chu Harna-1 a nih. Kristien an la tlawm leiin an darzau hman nawh. An thupui chu Suol inhrietna le Pathien ngaidamna (Coonviction of sin & Divine foregiveness). A nghong suok chu Kohranin hienghai hi an khap: (1) zu dawn, (2) pipu ser le sang le insukhlimna ienga khom thrang, (3) sakhaw thilah tuoltro hla thu le thluk hmang le dawi hla hrim hrim insam, (4) nuhmei-pasalna thila inhmang le uiretna; (5) pipu sakhuo le inhnamhnoina thil hrim hrim.

Harna-2 chu 1913 khan a tlung a. Hi harna hin Mizoram le a sevel Zo hnathlakhai chengna ram, abikin Manipur simthlang biel le Chin Hills-a khaw threnkhat chen a deng kai hman a nih. Harna thupui chu Kros-a Isu tuorna, khawvel tawp el dinga an hriet leia inhmawna le Pathien thu hril dar vat vat trula hrietna a nih. Hi hma hin Mizoramin rûntu pahnih a tuok a. Pakhatna chu 1911-12 Mautam a nih. Hi hin Saptlangval rawia an rongbawl tranna a nghong buoi a, Senvon-a chawm naupang an siehai po po chu Tuihthraphaia kristienhai khaw thar sat hmasa tak Khawpuibung-ah sikul hongin an son tung a, chuonghai laia pakhat chu hla kungpui dinga Pathien bel ruot Thangngur a nih.
 
Pahnina, ‘Puma Zai’ an ti, tlar hni hlain Mizoram a deng hnunga tlar thum hlaa hung pieng suok, Tlanglam Zai an tiin a ram pum a hung rŭn leia ringtu tam tak an kir nawk kha a nih. Hi thil hi ringtu hmasahai le an mingo misawnarihai chun Setan thilthawa an ngai laiin, tukver danga thlir chun a chunga Kohran thusuok No. 3 ei hril tah leia ei thu le hla mawi tak tak ei inhmang ding vengnaa khuonuin Puma Zai hmanga a vuok letna khom a ni el thei. Tu chen khoma ei sakhaw thar changchawia hnam thil le zierang po po hnawmhnawl hi sakhawmi nina anga ngai pawl ei um hi ei inen chieng thra dingin ka ring. Puma Zai tia ‘Puma’ ti trongkam hi eini Old Kuki Group an tihai laia Biete trong le Ranglong (Langrong) trong chun ‘Pathien’ tina a nih.
 
Harna-3 hi 1919 July 26 khan Nisapui-ah a hung tlung a. Hi harna hin a dai sawt a, kum 1929/30 a Harna-4 chen kha a nghong suok a nih. 1919 harna thupui tak chu Hemde Isu- Kraws thu a ni a, an hla sak nuom tak khom chuong tieng ngha chu a nih. Kristien nasa takin an pung pha a, eini rawi ir-awma inthoka suok, ei kalchar le inkhuongruol hla thar tam tak a hung suok a, chu ruol chun Saptronga inthoka hla inlet khom eini thluka her nemin lengkhawm hla a hung pieng a, kha hmaa an lo hnot zam khuong khomin hmun a hung chang nawk a. Chu ruol chun phurna ze hrang hrang, mak tak tak a hung inlang a, lam dan chi hrang hrang a hung suok a, tronghrietlo (glossolalia), threnkhatin ‘van trong’ an ti khom a hung suok tran a, thlarau chang sanga inngai, mihlim amanih hlimsang-kholbing, kohran nawlpuia inthoka for bing nuom an hung suok bok a. Pa mawng huna pa fak chi le fak chi lo tam tak an hung mawng suok ang hin, chu hun inthlakthleng lai, bet-le-but khawvel chun a thra a sie tam tak a hring suok a. Kristien tuoltro hla hung suok hmasahai khom hi 1919 harna nghong suok a ni leiin, hieng hun lai chanchin hi hriet fie a ngai.


Tuoltro Hla Tienga Sulsutuhai
Tuoltro Kristien hla thar a hung suok truk truk hun chu 1919-1940 inkar a nih. Sulsutuhai laia a hmatawnga thrang chu Mizorama inthokin Patea le R.L.Kamlala le an hnung hung zuitu C.Z.Huala, Laithangpuia, Lianvela, R.Thanghuta, Puna, Rev. Chhawna, Kamlova, Siamliana le mi dang dang le Manipura inthokin Thangngur, Thanglêr, Kappu, Lienrum, Thanher, Ngama, Khuonga, Runchong le mi dang dang an nih. Hmar tronga phuoktuhai laia bultumtu tak chu Thangngur a nih. Khang hun lai khan kohrana rongbawlna iengkim kha Lusei trong vonga thaw a ni leiin Thangngurin hla a phuok hmasakhai chu Lusei trong vonga a phuok a nih. A hla phuok hmasa taka hriet, Lungthulien khaw kawl Vompalunga a trongtrai truma inlarnaa Isu an hemde lai a hmua inthoka hla hung put suok, ‘Nunna thianghlim siamtu, an duh loh Zaiawnah’ ti hih 1917-a a phuok ni dinga hril a ni a. Hi hi thu indik a ni chun, Zoram khawvela kristien hla thar phuok hmasa tak ngirhmun chang thei a lo ni zing a nih.

Independent Kohran Hla Bu (IKHB)
Kum 40 vel sunga ka khonkhawm Hmar hla hlui le thar, Kristien sakhuo ei hung pom hma, ei Suotlang Hlui (Sinlung-1) le ei hung pom hnung ei Suotlang Thar (Sinlung-2) a mi, kum 1970 chawhma tieng chen huopin kum 1970-78 sung khan ‘Hmar Hla Suina’ ti ka buotsai a. A Thuhma lem chu Nairobi-a ka um lai, October 21, 1978-a ka ziek a na, 1980 khan Saudi Arabia-a inthoka chawl hmanga kan hung suok trumin chuong laia Manipur sorkara Agriculture Minister Pu Ngurdinglien Sanate-in Sielmat Christian High School-ah a tlangzar a. Tuithraphai ruom sunga thu le hla le thil hrang hranga mi poimaw le sulsutu tam takin an mi hung trawiawm a. Voisun hin mi poimaw bik mi hung uoptuhai khan muol an mi liemsan vong ta a, khuo an suksawt takzet. Kan tlangzar zoa upa ruol threnkhatin, “I lekhabuah damlai lung i mi dawpek hi ka lawm takzet a nih” ti-a an mi hung chibai tawl lai kha mitthlaah a cham zing.

Hmar Hla Suina hi duthu sam zo naw sien khom tu chena ei literechar chanchin suina lekhabu um sun a la nih. Hi lekhabu bung 8-na thuthruoi chu ‘Kohran Hla’ ti a ni top a, phek 75 zet a hluo a, phek 30 chuh Thangngurin a chang a nih. Ka ziek laia IKHB ka hmang chu Sut Rukna, hla 434 chuongna, kum 1968 suok kha a nih. Sut sawmna, 1997 suoka khan chuh hla 401 chauh a um tah. Dannaranin kum 10 danah sut non a ni a. Kum 1945 le 1957 khan kawpi 4000 ve ve sut a ni laiin kum 1997 sut sawmnaa khan kawpi 2000 chauh sut a ni el tah hin thu iemani chuh hril a nei ti a chieng. Hla dangin a hung hlan lei amanih, a hmangtu kohran member ei tlawm pei lei amanih, ni tina ei khawsakna ngirhmun le ei thil thlirna tukver a hung danglam tak lei amanih a ni thei. Sui tham a nih. Kohran member le lekha tiem thei ei pung pei thu ei ripawt seng laia Baibul le hla bu inchawtu ei pung si naw chun khêla inpampuom mei mei khom ei lo ni el thei a nih.

Thu le hla, literechar khawvel ei fang changin thaw dan tlangpui chi hnih ei zui. Pakhat chu a phuoktu chanchina inthoka a thu le hla phuokhai thlir le inkhi a nih. A dang chu, a phuoktu/ziektu thu le hlaa inthoka a phuoktu khawvel, a thil thlir dan le hmu dan, a lungngaina le lawmna, a vangsietna le vangneina, thil hrang hranga mawina a hmu dan le chuonghai chu ama trongkam thlang ngeia ama zierang puthmang anga a hung puong suok dan hai hmanga bi a nih. Ka thlir dan chun, a hmasa hin a phuoktu chanchin suina tieng (history of the writer/composer) a thlŭr a, a pahnina ruok hi chu thu le hla a phu suokhaia inthoka a khawvel thlirna (history of literature) a nih. Chuleiin, Kohran hla tuoltro hung suok dan ka sui ding khan tukver pahnina hi ka thlang lem a nih.

Thangngur inrawina hnuoia Harna-3&4 vuokvet laia Hmar tronga hla an hung phuok khan Bethlehem le Kalvari muolah an cham sawt khop el a, hla tam tak a hring suok a, trong danga an phuokhai haw thrak lo khoma mana intodelna khop sawt naw te sungin a hung suok hma a nih. Thingtlang nu le pa thlirna tukvera inthoka lunginnona mit le lungrila an thlir a ni leiin, Bethlehema Naute pieng an duot dan le lawm dan khom mingohai khawvela an lawm dan rihau le eini rawi lawm dan rihau chu danglam tak a nih. Voi le chang la hre hrang loa mingo misawnarihaiin an mi la ngai laiin, anni thaw thei lo, ei hnam zai le hla thu hmangin, ei sumphukah Bethlehem le Kalvari ei intrumtir a, va’n a tievea khawi (Thangngur) khing tieng chu ei khawzawlah a hung innghat rup el a nih. Hi thil hmu chiengtu Thangngur chun, Hmar tronga hla a phuok hmasa takah, “Sandamtu hi ka hriet hma chun, mi dang Pathien ka lo sawn a!” tiin a khek suok hiel hrim a ni khah.

Tu chena ei kawl le kienga cheng tlangmi dang haiin Sap hlaa inthoka inlet, a thluk an inchuktir anga solfa taka an la sak zing ang ni loin, eini rawi ruok chun 1919 Harna-in a nghong suok, ei pi le pu hla thluk hmangin solfa thluk ngar vun el hai chu ei kei nem a, khuong le kal inremin, lengkhawm hlaah ei inchangtir a, pipu hla thluk le lengkhawm hla thluk her thlopin tuoltro hla tam tak a hung pieng bok a nih. Chun, Thangngur hla phuoka inthokin thluk danglam, rieu nei, ‘Hmar Zai/ Hmar hla thluk’ tia hriet, hnam dang tu khomin an nei ve lo chu a hung pieng bok a. Entirnan, Kappu hla phuok, “Pielral ka ngai, ka Lal lengna” le a hla dang dangah hi thluk hi a hmang ve a. Hi hla hi Lalruotmawiin a hung sak lar khan a phuoktu nia Mizo Kristian Hla Thar Bu-a an ziek chu Patea a nih. A phuoktu indik lem inchŭna a um khan Mizorama inthokin ka hriet dan an mi hung indon a. Kei chun, “Hi hla hi Hmar Zai indik taka phuok a na, hieng ang hla thluk hi Mizorama hla phuoktu tu khomin an hmang ka hriet ngai naw a, Patea khomin a hmang ngai bok nawh. Chuleiin, Kaisar thil chu Kaisar kuomah pe unla, a phuoktu le thluk siemtu kuoma chun hla hi pe ro” tiin ka hril a. Chu hnung chun an insel zui pei ta naw ni awm tak a nih.

Hmar hnam, trong le thu le hlain zung hung kei a, dam tea a hung inder suok dan ei sui chet chet pha chun sulsutu poimaw Saptlangval hai, a kaiza vengtu H.K.Dohnun hai, Taisen hai, Thangngur le a aihna-phapui hai, anni hnunga Baibul le zirtir bu buotsai a, inchukna tienga hma hung latu Dr. Thanglung le a thokpuihai an hung inlang naw thei nawh. Anni rawi kut hmangin Hmar hnam le trong le thu le hla thar hai hin khawvar an hung hmu rien rien pha thei a nih. Sakhaw hla tieng le trong tieng Thangngur khelthla thei ding a hnampui lai tu khom an la pieng nawh ti inla, khel ei hril ka ring nawh. A hla puokhai hi hang bi chieng inla, theulawzi tieng le trongkam a hmang dan thuah voi khat khom a khap suol ti hril ding a um nawh. A khap suol anga inlangna khom ei hang bi chieng chun, a lekha khawl suttuhai sut suol a lo ni hlak.

Entirnan, “Khawvelin a mi don ‘thei’ nawh” No.99 (Ka lawmna par an thliek tah ie) ti-a hla bu-a an sie chu sut suol a ni thu le ‘thei’ ti-a inziek chu ‘tlei’ ti ding a ni lem thu Hmar Hla Suinaah ka ziek a, sienkhom tu chen hin an la siem thra naw khom a ni el thei. Mihriem ei hung pienga inthoka ei thi chena taksa thila mi dontu chu ‘Khuonu’ (Mother Earth) amanih ‘Khawvel’ ei ti hi a nih. A nuom dan angin a mi don a, damten a nuomna tieng a mi kei hret hret a, a thu ei awi pei chun chakna chi tinreng bawiah a mi’n tangtir hlak. Sienkhom Pathien Thlarau le inzomna neitu thlarau chu khawvel trănga inbei tlei thei a ni nawh. Chu lai thu mu tak chu ‘thei’ tia ei ziek hin a khak buoi a nih. Hi thil hi a nih William Wordsworth-in Ode To Immortality-a mawi eltienga a surpui rak el khah!

Ramthar Hla
Khang hun laia hlahai po po khah Harna Runpui nghong suok a nizie le tuoltro hla hung puok darh leia ringtu an hung pung tuol tuol thu ei hril tah a. Harna a suok zat hin a chang sang bik le pal inthuk bika inngai, kohran nawlpui kalchawi dittawk loa kholbing nuom pawl, Zoram Khawvel-1 a Fawr Kohran hriet tham 13 an suok tah thu ka ziekhai laia iemani zatin Manipur, abikin Tuithraphaiah hmun an hung khuor a. Chuonghai laia ringnaa thlarau ram thar zuon pawla inngaihai laia inthoka hla thar tam tak a hung suok a, chuonghai chu Inpakna Hla Thar Bu (IHTB)-ah a luong lut a, sut lina (1993) a thuhma ziektu chu A.G Kohran thruoitu Rev. Zolienkhum a nih. Kum 2000-a Ram Thar Hla Bu (RTHB) ti hming puta hung suok sut lina, hla 248 chuongnaa hla buotsaituhai aiawa thuhma ziektu chu Upa Zochawilien, Chairman, A.G.Local Church, Hmarveng AOC,Churachandpur, Manipur a nih.

IHTB le RTHB hi Kristien Hla Bu le Independent Kohran Hla Bu le Kristien Hla Thar Bu le hla bu hrang hranga mi, hun bi le kohran thilthawna kong hrang hranga hmang chi, lengkhawm hla inlar thlang khawm laia ramthar hlaa ngai tam tak an thun sana hla bu a nih. Ringnaa ram thar zuon tah, thlarau khawvel danga khawsa taa inngai, tukver danga inthoka thil thlir tahai thukhawchang tam tak hi an tukvera inthoka thlir phak lohai ta ding chun thil hriet thiem harsa, Paulan, “Kros thu chu bohmang mekhai ta ding chun thu invetthlak a na, eini sandama um mekhai ta ding ruok chun Pathien thilthawtheina a nih” (1 Kor 1:18) a ti ang chi deuh khom a ni thei. Pipu tienami dam, ei khawvel inher dan anga ni tina trong tuollenga ei hmang tah Saptrong thumal corruption, hijack, channel, curfew, bandh, aids, cancer, addict, high court, jail, commando le a dang dang le Vai trong, sipaihai salamna ‘thrik he, Saheb’ ti dam thiengzau taka an hmangna le nuom nuoma theulawzi an pal zutna nia inlang a tam leiin, ngun taka bi chieng hma chun hang pawlnel el chi lo a tamin an lang. Chuleiin, remchang huna a hrana buon dingin la maksan phot el tih.

Kohran nawlpui hla bu hmanga la thrang lo, Kristien Thralai Pawl (KTP) hla bu hrang hranga hla chuong, Buonglienkung, Runremthang, Ngamlalchawl, Solomon V Hmar le mi dang dangin kum 1990 vela inthoka an phuok, a pawla rem chi, thralaihai sak nuom chi tam tak a hung suok bok a. Hieng hlahai hi ei khawtlang, ram le hnam natna thu insamna le insiem thrat ei ngaizie thu ei inpuong khumna thu a ni tak. Maimarawl hla ni awm tak tak le theulawzie tienga bel chieng dawl lo ni awm a um nuol. A dam sawt an tlawm el thei. Remchang hunah ei la bi ding a nih.

(July 2, 2016, Delhi)

No comments :