Search


Jul 19, 2016

Dâingul Phŭr Thlûk


July 4, 2016 Thawtranni tuk khan ka thaw dan pangngaiin, zing inhma takin ka tho a. Tamenglong tienga siem thingpui fe, a zik dawng le hna dawng an sik, nisaa an inhro trawl, tui soa hang thlaka a hna hring anga hung par nawk, a thingpui khom eng riei, thingpui tak rim innam hieua thŭr thlum satna dinga champara at phel ka pol hlak chu dawn malamin newspapers pathum - Times of India, Hindustan Times & The Hindu- hai chu a hmatiemin ka tiem a. Chanchin poimaw inchik tlak le artikul thraa ka ngaihai chu internet hmangin ka computer-a inthokin a kawpi ka lak suok a, file-ah ka thun a.

Hi tuka The Hindu chanchin bu-a hin thu dangdai deu el, ‘The Importance of an obituary’ ti chu A.S. Panneerselvan-in a ziek a. Newspaper tam tak chun mithihai chanchin ziektu bik Obituary Editor an nei thu le Obituary ziek dan thua ngai dan khuong ruol lo a um hlak thu a hril bok a. Chu chu a tawi zawngin: Obituary hi mithi chanchin ringot hrilna ni loin, lo thi tah sien khom, dam sunga a thilthaw leia sawt tak la hring ding a ni thu hrilna thuziek a ni ding a nih, ti a nih. Abraham, Isak, Jakob, Mosie le Paula hai an thi daih tah a, sienkhom an la hring zing. Mahatma Gandhi chu mi suolin a kap hlum a, sienkhom India hnampa a la ni zing. Isu chu kros-ah hemdein lo sukhlum hai sien khom ni thum niah tho nawkin a hring zing. Hring zinga thi, thi ruola thi, thi hnunga hring zing an um. William Shakespeare chu May 3, 1616 khan a thi a, Pastor Thangngur khom December 20, 1943 khan a thi bok a, sienkhom an mihai hriet le chawimawi an hlaw zing. Threnkhat chu an dam lai nekin an thi hnungin hriet le ngaihlut an hlaw lem.

Ka mi ngaihlut, muol mi lo liem tah hieng Thangngur, Khuplal, Hranglamthang (Lama), Ngurdinglien Sanate, Prof. Siamkima Khawlhring, Nghaka (Jimmy) Chhangte, Dr. Khuanga, A.Thanglura, K.C. Lalvunga (Zikpuii Pa), Darthanglien, Dr. H.Thanglora, Dr. Rochunga Pudaite, Prime Minister David Lange, Edmund Hillary, Dr. Norman Borlaug hai chawimawina le inthlanaa an Obituray (Obit) ang deuh ka ziek bak chu kum 1970-2016 sung hin a dang ka ziek ka hriet nawh. Ziek phu tak le ka’n thloppui nasa taka ka ngai chu Ex. MLA L.Rokung kha a ni a, sienkhom ziek ding a tam taluo bakah ziek tuma ka hang insingsa pha leh lungnona le khawsawtnain a mi tuom hlak leiin ama sunna hla ka phuok le kha hmaa a chanchin kan buotsai KA NUN ti khah ka ring el an tah. Ieng khom ni sien, hieng Obit ka ziekhai laia ka hril uor tak chu an dam laia thil thra le trangkai an thaw leia an thi hnunga an la dam sawt ding thu a nih.

Obit ziek dan thu ka tiem lai chun obit ziek ding neia inngaina ka nei tlat a. July 4 hi American-hai Independence Day a nih. Hi ni hming hin 1996 khan film an siem a. Khawvel danga mihaiin USA an hung rŭn a, an President, pilot hlui, rawia rûn lêta hnena an chang thu a ni a. Kha hma khan Ron Kovic-in lekhabu poimaw tak el, Born on the Fourth of July a ziek bok a. Hi lekhabu ngainuomum tak el hming chawi hin 1989 khan film an siem a, ka lo en rop tah hlak a. Hi ni hi ni poimawa ka ngai lei amani ding, iemani chena inthoka lekhabu ziek ka tum lawk tah, THU MAK-RIL khom a thuthruoi ka ziek tran a.

Chun, Panneerselvan thu zieka a sam sa, America hmar tienga chenghai le Canadian threnkhatin vangduoina nia an ngai, Groundhog Day (Hleivok Ni) an inser hlak thu le July 4 a hril kop chun ka lung a kap bok a. Groundhog hi thienhlei chi khat a na, thlasik sung a kuoah a’n tom a, February 2-in a hung invak suok a, a hang inthrei ier ier a, hnuoiah a hlim a hmu thei chun kar ruk intom dingin a kuo-ah a lut nawk daih a. Chu chun thlasik hnungsawn a um ding zie le an lo nghakhla chapchar (early spring) chu tlung loin nipuiah an chuong kai ding a nih ti a hril a nih. Hleivok Ni inentir tak ruok chu a’n khat tawka thil thra lo a hmaa tlung ang bok tlung nawk thu hrilna a nih. Ka lungrilah iemani mi kap tlattu a um lei chun, hi ni lawmum, Zalenna Ni hi Groundhog Day-ah a hung inchang ding am a ni aw! ti dam ka ngaituo neu neu a. Chuong ang thil thra lo tlung riva chu hre loin muong takin kan hmang zo a. Chu zan chun ieng anga thil tirdakum le rapthlak am a phierruk ti hrim hre loin ngaingam takin imu kan intuo a.

Sienkhom zing ka thoa ka computer-a inthoka chanchin ka dong hmasa tak chu HNA indintu le thruoitu Lalthangsang Intoate an that thu a nih. Groundhog Day-in a mi lo tlung chilh zing a nih. A mi tlung chilh hmasa tak ni kha February 10, 1991-a Nehru Marg bula EAC biekbuka chemtum le silai hmanga rawng taka Ngurdinglien Sanate an that trum le inkhawma thrang, Baibul kepa thlirtu tu khomin kristien mitdel ni inchu a, hrepuitu sakhi-a thrang ngam pakhat khom an um naw trum kha a nih. Kha trum tluka ringtu intihai depdezie hrilna bung le chang khah ei hnam histawri-ah ei la hmu naw khom a ni el thei.

Kum 15 hnung, Aizawl Beraw Tlang (Luru Hmun tia ka hlak) hmuna April 18, 2006 zana tlangval kum 37 mi, Isaac Lalmalsawm Intoate, hnam ta dinga inpe zo le sor trangkai, an vuok hlum trum kha Groundhog Day voi iemani zat a tlung hnunga tlung, ka hriet zing chu a nih. Hi trum hin ‘Lungngaina ka’n tlangpui’ (April 18, 2006) ti le ‘Lunglam ka’n vai’ (May 12, 2006) ti ka ziek nghe nghe a. A theida pawlin thu insuotuhai chen vauin insuo non ta lo dinga an khap thu dam a hnungin an mi hril. Ei biek Pathien chun “Phuba lak hi ka chan a nih” (Deut. 32:35) a ti a, chu chu besana hmangin Tirko Paula khomin, “Dittakhai, phuba la naw unla, Pathien lungsennaa rul dingin khêk lem ro” (Rom 12:19) a lo ti a ni khah. Tuolthat hi hringna petu Pathienin a remti naw leiin, Thuvar 28:17-a chun, “Tuolthat leia inthiem nawnain a hrem chu, a thi chenin tlân se zing sien la, tu khomin hum naw raw hai se” a ti top el a nih. Tuolthattuhai chauh an tlanse le! Thliin hnatrawng a fen ri ringot khom triin a hnamin an tlanse hum hum hlak a nih.

Luru Hmun Beraw Tlang, tlang thlavaium le râpuma thil tlung kha a tawpna ni dinga ei beisei laiin, mani hnam hming meua Vêng ei indinna hmunah, kumpui sul sawm invoi hnungah Groundhog Day hung tlung nawk a, hnam daingul poimaw pakhat ei lo phŭr thlŭk nawk el hi chuh, hril a hai ringot nawh, a bo a nih! Ei lungril le baua ei inzawt thei um sun chu, Pi Rosiemin a pasal dit tak Thawma a sŭnna hla chauh a nih:

Khawvel nun ka ngaituo hin chu,
Lung a mawlin salung a zing;
Thlafam muolah an liem hin,
Tinkim dawn a trûl ngei maw,
Ka lungngai a hung zuol ie!

Daingul tlu
Râl amanih, sapui sahrâng amanih laka invengna dingin dai an sak a, a vêlin khuo an inhuon hlak a. Thlersep amanih thingtuoia inhuon a ni chun ‘dai’ tia ko a ni a, hromhraw taka thingtum le lung banga inhuon a ni ruok chun ‘kul’ ti a ni a, a huondai chu ‘kuldai’ ti a nih. Kul bang amanih huon dai keidingtu dingin an khat tawkin ban an phun a, chu chu ‘daingul’ ti a nih. Khawtlang thruoitu, mi huoisen le ringum, khawtlangin do le ral laka a muongpui, innghatna taka a neihai hi ‘khawtlang daingul’ an ti a, hla trongkam tieng deuh a nih. Insung, khawtlang, ram le hnamin ringsan le innghaisana an neihai hi ‘daingul’ chu an nih. Chuong mihai chu an thi pha leh, ‘Khawtlang daingul a tliek ie!’ tiin an hril hlak.

Ei khawvelah ‘insuom pawlitiks’ la lût a, sa anga mani le mani inpĕl a, Kaina anga mani suopui unau le unau ei insuom hnung hin suomtu chun Pathien lungsenna a tong buok naw thei nawh. Eden huona inthoka Adam le Evi luok suoka an um hnunga an chengna hnuoi trongsephura inthoka luok suoka um hmasa tak, a unaupa suomtu Kaina ngirhmunah ei inhlang kai a, a poi dan le a kakhawk chu bobang tak a nih. Chuong ang lampui hrawtuin malsawmna a beisei a ni chun, chu ditsakna chu Pathiena inthoka hung ni loin malsawmna tehlem neitua inthoka hung a ni el thei. Kaina khan iem a hril a? “Voisun hin hi rama inthok hin i mi hnot suok a, i hmu phak loah thup hmanga umin, hnuoia hin chanhai takin ka’n vakvai ta ding a na, chuleiin a mi hmutû tŭin mi that el an tih” ti a nih (Gen 4:14). Chu lei chu ni naw nim Thuvar 28:17-ah ‘Tuolthat leia inthiem nawnain a hrem chu, a thi chenin tlân se zing sien, tu khomin hum naw raw se’ a lo ti top chuh! Chu ding chun ieng leia mani le mani ei insiem hlak am ning a ta? Martar Ni ka hmang ei ta, a tu martar ni am a na ei hmang hlak hi? Martar-a siemtuhai am, martara an siemhai? Hi lei hin Martar Ni hih ka hmang ve ngai nawh.

Lalthangsang kha tu’m a na?
Vanso khukpuitu, trobul thusim le thurachi tam tak khon khawma, lekha tam tak ziek a, Vanso Association chen indintu Khamlien naupa, a pa ang boka a lu sîpa inthoka a ke hmawr chena hnam invoina tha le thisena zem sip a nih. A chipuihai chu Israel hnam ang boka Pathien hnam thlanga ngai, hnam zalenna le sansuokna pawlitiks hi Pathien thu le inzom tlata ngai bok, pawlitiks thukhawchang a hril le ziek hrim hrim Israelhai tonhriet le keikop tum tlat, mihriem pangngaiin thil thei loa an ngai khom theia ngai, chu dinga an nei po po bakah mi ta khom pûka thâp ngam mi a nih. A thil ngaituo le lungril mita a hmu khah ama ngaiah a chieng taluo leiin, ieng anga hrilin hal inla khom lungsen nuom der lo, trong ki insang hmang loa dam duoma mi be zing pei a nih. Ama ang boka ieng anga biek khoma lungsen nuom der lo ka hriet sun chu Rev. T. Sangkhum, Barak Valley Hills Development Council suolsuoktu hi a nih. Mi dangdai an nih.

Thangsang kha HPC Movement hung intran lai le sosang laia a kûl a tâia inhmang, a vokkuong khom inkhup thrak ngam a nih. Mizo Union Movement tawp tienga hnam bing zawnga aidentiti suol suok tuma bul an tran kha Hmar-Kuki buoinain nasa taka a hung vor sang hnunga riva hung nei hmasa tak chu HPC movement a nih. Chuong lai chun Rangoon-ah ka um a. Lien lema insuikhawm naw chun Zo hnathlakhai ta dingin dam khawsuok a harsat dingziein ka ngaituona a hluo rawn hle a. Kawl rama khawsa ei mi le sahaiin a ram mihai rong le zie an hang lak nasat takzie, chim nela an um peizie, chimitna thlan thimin ahmatiemin ni tinin a dol pei a nih ti mit ngeia hmutu ka ni leiin, ka lungkhamna thu le lien lema insuikhawm poimawzie chu kum 1989 (March-April) laia Champhaia refugee camp kan indin sira Mizorama kan zinna hmasa tak chanchin ka ziekna, Zoram Khawvel-a chun ka ziek a. Hi lekhabu hin lawm a hlaw a, kan sut kuma Book Of The Year a dong nghe nghe a. Hi lekhabu hminga ka hmang, ‘zoram khawvel’ ti, pawlitiks tronghmang (political terminology) thar hi a hung suokna hmasa tak a nih.

Ieng leia hieng thu hi ka ziek tlar duot am a na? Thangsang suongtuona hluotu, a thuziekhai hrim hrim thruoitu a ni lei a nih. A lekha zieknaah Zoram Khawvel bu-a mi a kuat rawn taluo leiin trum khat chu ka hal-zil a, a trûl tongkhonga naw chun thaw ta lo dingin ka hril a. A hnung peiah a filawsawfi a thlak chuong der nawa chu dairekin ka lekhabu le ka hming chu a suot tah ngai nawh.

Ama khah bawmzawm am a riek bawmchengah ti hriet harsa khopa inzin zing zing a na. Delhi-a a hung zat hin telefawnin a hung thu a hung hril a, a tlungna ruok chu a hril ngai nawh. A pi Dari’n telefawn a lak pha leh, “Pi, Thangsang, misuolpa kha ka nih” tiin a hung fiem zie a. Kan nu hlak chun, ‘Misuolpa, bu hung fa rawh. I pu leh Zoram Khawvel hril nawk rek tah ro. Computer hmaah a thrung nguou a, ka thu hril hi a ngaithlak kur a nih” tiin a ko zie a, achângin a hung a, achângin hmun dang daia inthokin a mi hung biek a, a mi kan hman naw leia thupha chawina thu a hung hril zie hlak.

Kum 2010 April thla tawp tieng khan Hmar People’s Human Rights Forum (HPHRF) Chairman Pu Chawngthahlei thruoiin ka inah an hung leng a, bu kan fak tlang nghal a. HPHRF hmingin Chawimawina thuchei (Memento) an m’in hlan a, thangsuopuon an mi’n siltir bok a. Hi Chawimawina thucheia hin HPHRF Chairman le Secretary suoi a chuong a. A thu ei hang tiem ruok chun Thangsang kutsuok a nih ti a chieng. Hi Chawimawina thucheia hin Thangsang ngaituona le hmathlir chieng taka a’n lang leiin, mani tawtawrawt mutnaah mi lo ngaipek naw inla, arêngin ka hung thur suok a nih:

VOCHUOM MALSAWMNA
(MEMENTO)
Pu Lalthlamuong Keivom (L. Keivom)
Author: Zoram Khawvel.
Sinlung suok, Zohnathlak taphawthai
duthusam chu, ‘Insuikhawm’ hi ni sienkhawm,
ţhang tam tak liem hnung khawma,
Insuikhawmna chun a hlimthla takngiel khawm chu
an langtir nuom naw manih aw! ti lai zing,
Nang ngei chu fethlengin,
Zoram Khawvel lekhabu chun,
Sinlung suok Zohnathlakhai lai,
Insuikhawmna hlimthla chu a lo the dar tah a nih.
Ngirhmun dangdai tak inchuongkaitirtu che le,
I chipuihai danglam taka zawngsuoktu
Israelhai Pathien Jehova chun,
I damsung nikhuo ngeiah hin,
I chipuihai laka i duthusam chu inpuitlingtir ngei sien
ti chuh Zoram Khawvel tiemtuhai duthusam a nizie le,
Insuikhawmna ding kawngah Siemtu Pathien
Hmangruo ropui tak i ninaah hin,
‘THANGSUO’
I ni takzie inentirnain,
Hmar People’s Human Rights Forum
chun
THANGSUOPUON
An insiltir che.
 
Hi neka tawi-fela Thangsang ngaituona hlimthla inlangna hi a um naw el thei. Hi Chawimawna hi ama chungah, a phu ang hrimin, ngaina tak le inzà takin, kan hlăn sawng. Hnama Zohnathlakhai ei dam khawsuok a, zalenna ram thara ei hranglam ni pha, insuikhawmna chi lo thetuhai hming an lam pha chun, tha le zung le nei po po senga ram le hnam ta dinga thokrimtu, hmu thei lo hmua beiseinaa thlir zingtu Lalthangsang Intoate hming hi a thrang ngei ka ring. Chu chu thi hnunga hring zinghai ngirhmun chel chu a ni hlak.

Thu Kharna
A’n khat tawka ei khawvela Hleivok Ni (Groundhog Day) a tlung rop el hi ieng lei am ning a ta? Ei ‘ramhuoi’ indinhai le kum nga dana vokbu pe hlakhai nawchi inzortuonain a hring suok ning a ti? Tu khom hin, rala inthoka thlirtuhai ngairuot dan chun, kum nga dana inzor hlakhai chu ran an lum sahal huna an inza hol hol angin, zawl ding zongin an meng phiel nawk tran tah a hoi khop el. Mak deu el chuh, Pathienin Israelhai kha thilmak tam tak hmanga a thilthawinaa a thruoi suok hnung, Kanan ram an hluo hnung khan, Kanan mihai milim pathien be nuomin an inza zok zok el chu tie! Solomon meu khom khan chuong milimhai chu Tempula khan a nuhmeihai biek dingin a sie a, ama ngeiin a biekpui hman a nih. Ei ram le hnam damna ding ngaituoa mipui ei so mup mup laia mi zortu le mi thlemna tieng tienga ngha pawl dam ei um sung chun ram le hnam zalenna ni suok ngai naw ni a, Hleivok Niin mi tlung chilh a ta, thimin mi tuom zing a ta, ei chungah sim inzir zing bok a tih.

Thangsang thina chungah thusuok siem a tam hle a, lawm a um a, kha hma nek khan chu a zie ei um tah khopin ka hriet. Kum 25 liem taa sun pachanga mi tam tak hmu lai ngeia vok thata Pu Ngurdinglien an that trum khan ‘trit’ ti ngam an um naw ni ngei a ta, thusuok siem ngam an um naw niin ka hriet a, mit ngeia hmutuhai khom hrepuitu ni ngam khopa Pathien ringtu pakhat khom an um nawh. Tuolthat lai hmu zinga hmu naw sak sak thawtu hnam chu Pathien khomin anni hnam chu hmu naw sak sak a thaw khomin thil awm lo a ni nawh. Kha truma ‘Goodbye my friend Ngurdinglien’ ti Saptronga inthlana thu ka ziek le chanchin bua ka’n suo ti chauh naw khah chu, a ziek dang an um nawh. Chuong ang bokin Tv. Isaac Lalmalsawm an that trum khom khan a nih. Mani le mani inthat pawlitiks la lut a, suomhmang hnama mi siemtuhai chu, a tu khom ni hai sien, mipuiin do ngam a, ei sawsaitia inthoka ei inthiel fai a ngai. Pawlitiks indik lampuia mi thruoi tumtuhai ruok chu ei theina sengah thrangpuiin ei chawimawi ding a nih. Bu tak le a lem thlier thiem dan inchuk ei tiu. Bu lem chu inno dur dur sien khom, a ra suok chu ‘phaira’ a ni tlat leiin, fak le ring thei a ni ngai nawh.

Hnam ban amanih daingul phûr thlu hlak hnam chu mani inhumhimna kul thriektu a ni leiin a ‘paap’ (nghong/ kakhawk) a tuor naw thei nawh.

Voisun, July 15, 2016 hi ka piengcham, kum dang chu ruol le pai le tu le tehai fiela hlim taka thlaithleng kila kan so bung bung ni a nih. Tu kum ruok hin chuh thu le hlaa ka rongbawlpuihai le ka sung le kuo hnai, mi ditsaktu le ka ditsakhaiin sawt naw te sunga muol an mi liemsan bakah Zoram khawvela ei ban poimaw pakhat an phŭrthlŭk leiin to troka keima, ka sungkuo, ka chipuihai, ka hnam le ram, abikin zoram khawvel nun ram dawnkhawlna huna hmang thrain ka hriet a. Ni tina duot taka mi somdawltu Blessing le Rohlupui hai pahni chu bazaar-ah fe a, ka birthday present-a ka pek ding an dit dit hung inchaw a, ar pum khat, a buta but ding hung inchaw bok dingin ka tir suok a, an thang sungin hi lekha hi ka ziek a nih.

Hi thuziek hi Thangsang ka sŭnna nekin mani daingul phûr thlutuhai hnam chan sietzie ka sŭnna a nih. Ama tluka ei kawl le kienga cheng ei unauhai le hnam danghai khom dam duoma dawr thiem tu am an um a? Davidan Saula le Jonathan thi a sŭnna hla chang tawpna (2 Sam 1:27) bak kha chuh hril ding a vâng ngei maw!

Mihrâng an hang tlu el hi chu,
Ralthuom bo ang el ei ni ie!

(July 15, 2016, Delhi)

###

No comments :