Search


Jun 4, 2016

Salaam Subedar Sap!


Lives of great men all remind us
We can make our lives sublime,
And, departing, leave behind us
Footprints on the sands of time

- W.Longfellow

March 28, 1916-a pieng, Ex-Subedar Ngurneithang Infimate-Keivom chu a pieng champha March 28, 2016-ah kum za le thla hnih a suo niin, a chengna in Happy Valley, Shillong-ah muol a liem a, ei laibrari poimaw laia pakhat chu ei lo chăn nawk tah a nih. Ama hi sulsutu ropui pakhat, June 15, 1941-a Assam Regiment indintu laia mi, kum 1968-a Subedar-a penson le Shillong-a umhmun khuora khawsa tah pei a nih. Sipai a zom hlim lai khoma hmathlir sei tak nei a na, “Ka nauhaiin Saptrong le Vai tronga khawvel an dawr theina ding a ni phot chun bu le machi chauh liekin khawsa lang khom a poi nawh” ti-a tumruna le hmatawn a nih. Pi le pu huna khawsa chu ni sien, thangsuo tonlairang pâr bunga ton ding a nih.

Kum 1997-a Mizoram, Meghalaya le Manipur a thla khat le a chenve kan inzin trumin Shillong-ah ni 15 (June 9-24) kan cham a. June 20 khan sunnithlak deuthawin Subedar Ngurneithang leh hin ka tlungna, ka tarpu Trana Darngawn inah kan ti ti a. Tamenglonga an khawsak lai, abikin Tuiruong kam Vanchengphai laia Jote khuo le an lal chanchin, Dilphaia dil palihai chu zan tin thlarauin an hluo dan dam, huoi chi hrang hrang le an indawr dan dam, thil hmu lawk theina a nei dan dam (ICI le EFCI inkar thu dam chen), a sangpain tuoltro damdawi, ama siem suok ngei hmanga natna chi hrang hranga nahai a sukdam dan le thil dang dang a hril a. Jote khuo le an lal chanchin tlawmte bek mi hung ziekpek dinga ka ngen chu a tukah A-5 size phek nga a ziek chu a mi pek a. June 22 tuka a ina thlaithleng kan kilin a sipai thrang lai le thil dang tam tak a mi hril sa bok a. Chun, Hindi tronga an Regiment chanchin a ziek khom a mi’n entir a. A penson hnung kum 29, ama khom kum 81 mi a ni taa chuh a hrietzingna a la thra a, a changchavoi khom pathlawi tebop angin a la chakvak a nih.

A thi thu Virthli-ah ka hmu charin, kum sawmhni deuthaw liem taa a lekhaziek mi pek, ka file-a ka sie thrat chu ka phor suok a, computer-ah ka thun lut malamin a trul zuolnaah editing le proof-reading ka thaw bok a. Chu chu a hnuoia hin ama hriet zingna dingin ka hung phor suok a nih.

A thi thu Virthli-a an hung ziek le inzoma sunna le thluoina (comment) ziektuhai laia pakhatin ei mi lienhai hi an thi hnunga ei hriet chauh hlak hi poi a tizie thu a hung ziek a. Hi hin ei hnam naupangzie el khom ni loin, ei hnam mizie tam tak a hrilin ka hriet. Khaw tina hin iemani kong zawngah thil fe le hung inchik pei le hre rawn, mi bik an um a, an thil hriethai zieka vong thra pei ruok chu ei um naw tluk a nih. Parbunga Headmaster-a 1964-a thla nga ka um sungin sikul trinin ni tin deuthaw Khuplal (Hmangropuipa) ka pan a, a thu le hla hriethai ziekin ka khon khawm a, chu chun kum sawmhni hnungah, Hmarhaiin History of Literature ei nei sun la ni zing, Hmar Hla Suina le ei thu le hla tam tak hi a hring suok a nih. Tha hratna leia a Khuplal hmingthangna nekin thu le hla tienga hrietna thahrui mak tak a kol kha hnamin ei sor trangkai lem daih a nih. Sienkhom, a khaw mihaiin a tha hratna chauh an hriet a, thu le hla tienga a ro hlu kol kha an uksak naw a, hmang trangkai lem chu vana ra ang a nih. Zu fe-in ziekin a thu le hla hriethai kha khon kawm naw lang, voi boin a thi ruolin bohmang a tih.

Hla phuok thiema hmingthang, mitdel Hranglamthang (Lama) kha Rengkaiah a um a, a chanchin kimchang hre nuoma pan le a thu le hla rikawta sie an um mumal naw khom a ni el thei, a chanchin kimchang ziekna lekhabu ei la nei naw niin ka hriet. Kum 1964-65 sung, M.A ka’n chuk laiin, chawla ka hung suok chang a inah panin voi tam ka titipui a. Zieklobu sa ve tak sip ka ziek a. Ka’n hman hun remchang hmasa takah lekhabua duong dingin Nehru Marg-a kan umna almirahah lekha poimaw dang leh ka sie thra a. MA ka zova Indian Revenue Service-a training kan thaw laiin ka ngaisak hman naw a. IFS ka tling hnung, thu le hla tienga ka’n hmang nawk hnungin ka zieklobu chu ka zong a, ektherin an lo hmang fai thrak tah. Chu leia an farnu hang mak hlak chuh a ni bok si nawh! Mawlna khawvela hin hnuoi hi a lo inphêk hrim a nih. Hmasawnna khawvela chuh lekha poimaw phek khat hi maktaduoi tamin an inchawk ngam a nih.

A ieng khom chu ni sien, ka laibungpa, kan uhai laia upa tak, Mosie ramri kham khom kum sawmhni hiela tlan pel tah chun chung tieng bel ieng zat hiel am a dong sa ding hre naw inla khom, June 21, 1997-a ka hnina anga a lekha mi ziekpek, JOTE KHUO ti chuh ama ngaihruina le hrietzingna dingin a hnuoia hin ka hung thur suok: 

JOTE KHUO

By Ex-Subedar Ngurneithang


Jote Khuo hi Manipur State sunga Tamenglong Biela um a nih. Rorelna khawl chu Tamenglonga innghat hlak a ni a, Sub-Divisional Officer (SDO) opa hnuoia um hlak a nih. Tu ruok hin chu District Commissioner (DC)—in rorelna khawl a chel tah.

Jote khuo hi Tamenglong tlak tieng, Tuiruong kama um, Tamenglong-a inthoka ni khat lam, mel 48 vela hla a nih.  Hi khuoa hin Jote an tam leia Jote Khuo tia ko a ni tak. An vanglai hin in 800 neka tam meta hril a ni hlak. “Senvoon leh tu’m tam an ti aw? Senvon le Jote tu’m ropui lem an ti aw?” tia hril a ni hlak.

1930 vel lai khan lal Akaipa chuh a khaw lal niin a khawnbawlhai leh ro an rel hlak a. Lal khawnbawl lai ka pu Roneikhup a thrang ve a, ka zui hlak. Lal hi pa lien tak, săr hler hlur, feet ruk neka insang met, lu kol sen hlur, pa sar thra tak a nih. A hrat em em bok. A hratzie inentirna dingin a bân khing hniin a hlăng a, a voi tieng le chang tieng Mirawng pahni ve ve a’n khaitir a, chu chu a hratzie a’n entirna a nih. Ama khuo ti lo khawper, Mirawng khuo 11 lai a nei sa bok.

Hieng hun laia lalhai hin thu an nei em em. An nuom ang angin an khuo-le-tuihai chu an hnot suok a, an vuok a, an that a, power insang tak neia rorel an nih. Jote lal hin a insungah suok tam tak a nei a, chuonghai chu lo sin thawa a sor an ni tak. Hienghai hi ti lo, a khawpera Mirawng po po hai chu suok anga a sor le hmang an ni bok. A in bawl, inhuon le thil dang danga a trul ang peia a sor hlak an nih.

Lal hin a khaw mihaia inthokin kum tin busung vaibeng sip seng in tina inthokin a lak hlak. Vokte nei phot pakhat ama chan a nih. Siel an inte pha pakhatah cheng hni pei a lak bok. Ramvaka fe sa kap taphotin a sadar ni loin a mal kher kher, a fuke thrang sa ngeiin, an pek ding a nih.
Puo tieng khuohaia hri thra lo inleng hriet a ni chun tlang insamin khuoser an hmang hlak. Tinhmunah sawl an băng a, a khuoa mi ti lo tu khom khaw sungah lut phal a ni nawh. Khaw danga mi hung inzin dam an um chun tinhmunah bu an pek a, khaw puo tieng riekna an zong hlak. An naw leh a zan a zanin an fe hmang a ngai. A khuoa thiempu le lal thusuokin a khaw ta dingin ‘khawser’ an hmang hlak bok.

Jote Ram hi ram thra em em, lum taluo lo, dei taluo um lo (dei rak lo, lum rak lo) a nih. Sim sak (south east) tieng Tuiruong a hol tlang a nih. Tuiruong hnaia hin Dilphai ti-a an ko phai lien em em a um a, dilkama kar nei deua um a nih. Dilhai chu (1) Lolai dil (2) Dilcheng (3) Dildungsei le (4) Dillien an nih. Dilhai hi inhma khan chu neitu le enkoltu nei uma hriet a nih. Dilphai tontira hin Lalruong Arbawm, Lalruong Lungdeng le a ke hniek lien deu hmu a nih. Dil mak Lolai Dila hin phaimei bawl a na, lo neihai po poin a sun a zana rieknaa an hmang a nih. Dil kama inthoka pen nga velah dil huol tuokin thing lien tak tak le nal tak tak, siem fawm ni awm hrim a ngir khup a. Dil kama thing le ruo hai hi a hna tril hmu ding a um ngai nawh. A phittu hmu ding um si loin, zing tina phit fai han angin, thing le dil inkar hi a fai thra.

Zana hin ri mak tak tak hriet a ni hlak a. Saikal, rikshaw le gari tlân ri hi hriet lo thei lo a nih. Thlikhawnvar (petromax) anga var hi dila hmu zing zing a nih. Ka pu hi zawlnei a na, “Hi hmun hi Ofis hmunpui, mi lien mi lal hai um khawmna, thu buoi hla buoi an hrilna kachari a nih” a ti bok.

Ka pu bok hin, “Ni khat chu hnachang hna trawl ka raw a. Khawsamnu sam ka raw palh hi a lo ni a. An mi man a, hi dila rorelna hmuna hin an mi thruoi a. Ngaidam inhnina dingin kelchal dum an ngen a, chu chu pe dingin tinhmunah that a na, chu zoa insuo ka nih” a tih. “Chu hnung chun Khawsamnu lungsenin a mi man a, thla thum lai damnawin ka um” a ti bok.

Hieng thilhai hi ram fe invak fimkhur dinga a mi’n chănaa a hril a nih. Ka pu hnung hi ka zui hlak a. Lal khawnbawl a na, lal in an suoksan ngai nawh.

Jote lal hin zu a dawn ding pha leh zu bêl bula hin inthrungna dingin Mirawnghai chu thrungphain a hmang hlak a nih.  Choki thrungna angin Mirawng pahni dam a’n boktir a, chokiin a hmang hlak. A nuom leh a vuok a, “Milong chappagap” tiin nasa takin a soisa hlak.

A inchung ngaidi chu Mirawnghai a’n dangtir hlak a. Tingpui hmol sei deu el hi a chawi a, a dit naw zawnga dânghai chu a hol thlak pei a, mit meng khu ruoia en hlak a ni leiin, an hliem, an thi, an dam a ngaisak ngai nawh. Chem dam hi a lak a, a ngei le ngei naw ensinna dingin an ke dam a hei satpek el a nih.

Jote lal hin nuhmei le nau pasal pakhat a nei a. A naupa chu a tlangval laiin a thi a. Inhmain dawi hmang hlak an ni a, dawi hmanga miin an sukhlum niin an ngai. An hril dan chun, tuklo a hung vuong a, a tlungpumah a fu a, chu zoah a a naupa chu a na a, a thi tah a nih. Chuong laia an thaw dan angin, Jote lal chun ruoi ropui Thimpui an ti chu thawin, sa kip nga kip an zong khawm a, ruoi ropui an thre a, an pi an pu lo thi tah lu trawlhai chu sahriek nalin zuhmunah an intlartir a. Ruoi an thre zoin lal khawnbawlhai leh lung vokkuong rawlah an va sie thra nawk a nih.

Chu hnung chun khaw thar an sat a. An kai vong hnung, kum khat vel an um chauh chun loa an fe karin meiin a lo kang fai vong a, ‘meikang khawruo’ tiin a hming an inbuk a. Mi tam tak sung le kuo zongin an indar tah a. A thren Lakhipur, a thren Jiriphai, a thren Hmarchate, a thren Tuolpui, a thren Tuisen, a thren Ansuohmun (Ankhasuo?, a thren Vangai tlanga dam,, a thren Rawvazawla dam, a thren Phaiphengzawla dam mi tam lem an inpem dar a. Hmangtui le Muolkhangtlang kara khaw thar iemani zat la um haiin khuo an siem nawk a, an lalpa AKAIA a thi ta a. Suol thaw loin Jote khuo chu kum khat neka sei met lal boin an hluo a. An lal Akaia thi tawmin, nau a nei si naw leiin, a patta po po a thup hmang vong a, an indona chuh a hril thra nuom naw a, Patta Register lekha po po an hmang vong tah a nih.

Kum khat le ti hnungah Suongsang tienga inthokin lal dingin Zilhmang hnama mi Manga hai sung an hung a. Hi hun lai hin Jote khuo chu in 60 vel an la nih. Lal in ding an bawl a, an zo phing leh a khaw ta dinga ruoi thre dingin lal an phut a, a thaw nuom naw a. Khawtlang an inkhawm a, a bawl nawk pha thrangpui ta lo dingin thu an intiem a.

Lal in bawl thrat a hung hun nawk chun bawlpui dingin khawtlang a fiel a, tu khom inthok an um ta nawh. An lalpa Manga chun Tamenglonga SDO kawlah a khuohai a hêk a. SDO chun Lambu a hung tir a, in bawl ding thu a hung hril a. Tu khom inthok loin an zam dar tah vong a. A chipui in 15 velin an la umpui a. Chu chu hmuin Mirawnghan Jote khuo chu an nek chep deu deu a, an ram chu an nuomna le ditna lai lai loin an neipek a.

Hi hun lai tak hin Kaikhohen valantier siemhai chu Hmarchate le Tuisen khuo inkarah an inkul a. Chuong lai chun Mirawng ramhnuoi mi sawmruk vel Hmarchateah hungin Kuki Camp keinin kan run ding a nih” an ta. Hmarchate lalpain vok fun ruk a thatpek a, “Thaw naw ro. Nakie Hmar le Mirawng an thrang kop ti rawi an tih” a ta, a lo dang kir a. Mirawnghai leh an indo ding am tia ei ngaituo zing laiin Kuki valantier-haiin Hmar khuo Rovazawl an hung raw tah lem daih a, Hmar le Kuki indo a cho suok tah a nih. (September, 1997 Shillong).

Note: Hi lekha hi A-5 size lekhapuona a ziek a nih. Phek khatna hnung tieng chun hieng hin hawroppui, lekha tui senin ka ziek a: “NGURNEITHANG EX-SUBEDAR LEKHA ZIEK A MI PEK A NIH. AMA HI KEIVOM LAIA SENIOR TAK A NI BAKAH MAKNA TAK A NEI A, ZAWLNEI A NINA KHOM A UM. CHU CHANCHIN CHU HI TAKA HIN A ZIEK SA NAWH.- L.Keivom, June 21, 1997, Shillong” tiin.

Tlipna: A chanchin ziek hi histawri inkhina hmol chun zani lai ela thil tlung ang a na, a tawp tieng lem hi chuh college kan kai lai, Kuki helpawlin February 8, 1980-a Rawvazawl an hung raw hnunga Kuki le Hmar hnamin unau hmelhai thla li zet ei thaw lai khan D.M.College-ah Intermediate of Arts (IA) Second Year kan ni hman der tah. Ramhuoi khawvel a hril hi ei rama Chanchin Thra a hung luta inthoka kum 20-30 a ni hman tah bok. Khang hun laia lal tawrot Akaia hai ang an la um el dam khah, chanchin mak a tling. Sawt naw te hnunga Jote Khuo an inchek dar vong el dam khah lal var le var naw danglamzie hriltu a nih.

(June 4, 2016, Delhi)

###

No comments :