Was not spoken of the soul.
- H.W. Longfellow (A Psalm of Life)
Iemani chena inthok khan zanbu fâk hun le zăl hun hi kan sukhma a. Zan dar 10 vela bu fa a, dar 12 hnunga zâl hlak khah tu hin chu dar 7 velah kan fak a, dar 9-10 inkarah kan zăl tah thung a. Darkar 5-6 in ka mamaw a. Dar 9-ah zâl a, imu indên taka ka in chun zing dar 3 velah ka har a, ka in nawk el thei naw chun zing dar 5 chen lekha ka tiem a, darkar hni ka in nawk a, nisa suok ruolin dar 7-ah ka tho a, ka computer-ah sin ka thaw hlak.
Hmu si, hmu lo, hriet si, hriet lo
A châng ruok chun zing dar khat vela ka thrang hi lekha tiem loin, thil dawnkhawlna hunin ka hmang a, ngaituonain kil tin kil tang fangin a tlok a. Thu le hla ka tiem le hriet, a umzie ka hriet thiem naw hai dam le hre anga ka lo inngai, indik si lo dam a hrilfiena a hung inlang chang a um a. Chun, ni tina hmu le tong zing zing, hmu zinga ei hmu si lo, hre zinga inngaia ei hriet si lo dam fie kuora a hung inlang chang a um a. Taksa mit le naa ei hmu le hriet, a ngaina le umzie ei hriet lo, lungril mit le na a hung inhong phaa ei hmu le hriet fie thei chauh thil a tam. Zawlnei Isaiin, “Na chun hrieng in ta, a ngaina hre naw ti niu; mit chun hmung in ta, a umzie man naw ti niu” (6:9) a lo ti khah. Chu chu taksa thil le thlarau thila khom a ni ve ve.
Mitkêuna
Hi thil hi ‘mit kêuna’ ti inla, a fûk el awm. Ei phak chin pei le ei taksa le lungril tuomtu phuhlip ei phi thlak dan ang peia ei lungril le taksa mit hung inhong a, ei thil hmu le hriet a hung chieng deu deuzie thu hrilna trongkam a nih. Chu ei mit tuomtu, mawlna phuhlip chu thuo tam a um a, ei phi thlak rawn po leh ei mit le thil hmu a hung chieng deu deu hlak. Chun, taksa tieng thilah hrietna tui fim hmangin ieng zat khom phi thla inla, ei thlarau mit a mawk si chun ei thil hmu dan a khingbai hlak.Taksa le thlaraua inbuk tawk nun nei a poimaw. Hrietna tieng mawl em em sia thlarau tienga insang rak tum le hrietna tienga insang em ema thlarau tieng mawl si hi nun him a ni nuom nawh. Thlarau pawlna hi ei phak chin le dawl zo tawk chin peiah a ni nuom hlak. Entirna thra tak chu Mosie le Paula hai khah an ni ka ring.
A thuphung tieng pet hla loin, ‘mystical experience’ ei ti, sungril mit a hung keu dan thua ka tonhriet pakhat hang hril lang. Kum 1972 lai khan Delhi-a ka umna, Curzon Road, tuta Kasturba Gandhi Marg kotthlera um External Affairs Hostel bula hin zan bu fak khop, thla dêt tir var rien rien hnuoia makhat chauin, ram tin ngaituoin, ka’n vak a. Thawk-le-khatah, ka kawl le kienga thing le par hai, ka hraw lai lam sira lungrem le ka hmu theihai po po chu ka taksa ang put, hmel le rong chi hrang hranga hung inlăr suok, a tawpa chu keima ang boka pilvuta kîr nawk vong ding an nizie ka zuk hmu suok a.
Chu thil chu kum hni hnung June 16, 1974-a tienami ‘Lalnunnem’ (Lalnunnem Ka Ngai Em Che) ti ka ziekin hieng ang hin ka hlu lut a: “Ni danga ka thrungna pangngai bok, Nempui lungdawa chun ka thrung a. Thla an sang tah leiin thlanmuol khom a hung khaw chieng tah hle a. Nempui thlan sîra chun tlangsâm a mawng dum a, a’n noin a buk a thra khop el a. A thlăn takngiel khom sam faitu ding an um ta naw lei chun ka lungril a na a, keima chu ka’n thiem naw bok a. Tlangsâm chu hang sâm fai tumin ka tho a. Sienkhom, ka lungrilah ngaituona mak tak a hung inlang zok leiin ka thil thaw tum chu ka thrul pha ta hiel a. Nempui taksa, pila lo inchang ta hnung chun tlangsâm chu hung chawmin, a thi hnung khomin khawtlang cheimawitu le Lalpieng Champha hriltu par mawia inching a nuom ngei ringna ka zuk nei a. Tlangsâm chu Nempui sik ang charin ka ngai a, a hnahai takngiel khom thlam ngam loin, ngaina takin ka zût ka zût el a. Keima taksa ngei le tlangsâm khom chu a lo indanglam nawzie ka hmu suok pha ta hiel a. A tawpna chu pil vong a lo ni si” tiin.
Ni danga ka lengna hlak le ka thil hmu zing zing ni si, ieng leia a hma khan chu thudik mawl tak el chu ka hmu thei naw am ning a ta? Ka sungril mit tuomtu phuhlipin a hlie lei a ni ka ring. Hmu thei dinga ei sungril mit khar sut honga a um pha leh ei hmu thei chauh hlak a nih. A sut hongtu chu inang kher naw nih. A zirtir pasarihai kuoma a tho nawk hnunga Isu a’n lar khan an inbiekpuia chu hmu thei dinga a mit hongpeka um Johan chauin Isu a nih ti a hmu thei ti ei hriet (John 21:7). Emmau khuo pana fe Kleopa le a ruolpa chun lam laka anni hung pawa intlonpuitu chu tu am a nih ti an hriet naw a, zanbu an făk a, bei an khoi charin an mit a hung inhong a, Isu a nih ti an hriet nghal a, ama hlak chu an hmuhoiah a bo nawk daih si! (Lk 24:31). Paula chungthua ruok chu, ni thum a mit indel hnungin Anania-in a trongtraipek a, a mita inthokin phuhlip a hung tla a, a mit a hung var a, a tho a, baptisma a chang tah a nih (Tt 9:18). Ethiopia lalnu Kandaki Finance Minister mitilre mit suthongtu chu Pathien Lekha thu a tiem lai umzie Filipin a hrilfiepek lei a nih (Tt 8:26-40). Filip tirtu le a thaw ding a thaw zo chara la hmang nawk daihtu chu Lalpa thlarau a nih.
Gautama tonhriet
Hmawng (papal/bodhi tree) bul meuh sirsana hmanga hringnun khuoptu hruolhruia inthoka intâl suok dan lampui dapa dawnkhawltu Gautama Buddha lungril chu sunvarin a um a, Buddhism sakhuo hmusuoktu a hung ni a, hming lemah ‘Enlightened One’ (Mitkêupa) tia ko hiel a hung nih. A sungril mit sukkêutu chu ieng thlarau am ni tang a ta? ‘Kêuna’ (enlightenment) a dong truma Bodhgaya-a hringnun a dawnkhawlna hi varna (bodhi) thing buk hnuoi a ni leiin, a thing chen hi thing thienghlim le inzaumah ama zirtirna zuituhai chun an hung ngai tah pei a nih. Hi thing hi Botanist-haiin theichang (ficus religiosa) sungkuoa an sie a, ‘bûng’ nêka ‘hmawng’ tieng awn lem, a hna, lung (heart) lim ang deuh, a rong eng-dál, cm 10-17 vela sei le cm 8-12 vela hlâi, a kuong (petiole) cm 6-10 vela sei a nih. Hi thing mak bikna chu, thli a hrâng dêr naw lai le thing hna dang a châng naw lai khomin a hna hi a chăng zing. Hindu le Buddhist hai chun an pathienhai (divas) chengna thing ni dingin an ngai a, anni chu a hna sukchangtu niin an ring bok. An lekhabu thienghlim Bhagavad Gita-a khom “O Asvatha, I honour you whose leaves are always moving” (A hnahai chăng zing Aw Hmawng thienghlim, ka ngaihlu che) tiin a chuong. Thing hna sukchăngtuhai chu Gautama sungril mita phuhlip phì thlapektu le a mit sukkêutu an ni el thei.
Eureka! Eureka!
A hun laia Grik mi thiem hmingthang, ‘Archimedes Principle’ hmusuoktu Archimedes, BC 286 vela Sicily thlierkar Surakus (Syracuse) a pieng, BC 212 vela thi chanchin kha ngainuom a um khop el. An lal Hiero II-in tempula an pathien lim inkhumtir ding lallukhum siemna dinga rangkachak hlîr a pek chu a siemtuin tangkaruo leh chokpolin tam tak a hlêpruk niin lalin a ringhla a, fie dingin Archimedes chu a ruoi a. A lallukhum chu vuok siet vong a, raw tui a, rangkachak le tangkaruo zat thlier naw chun hang fie dan umin a hriet naw a. Ni khat chu, ni dang ang boka tui insilna kuong (bathtub) ah a zuk inphŭm chu, a taksa riknain tui a hluolan zat char kha a chim chin khom a hung insăng a. Chu phing leh a sungril mit a hung inhong a, a thil fie tum fie theina hmangruo a nih ti a hriet phut a, lawm taluoin “Eureka! Eureka! (Ka hmu suok tah, Ka hmu suok tah) tia khekin an chawm tho a, saruokin Surukus kotthler voi hni zet a fang suok niin an hril. Chu a thil hmu suok chu hmangin, a thil fie tum khom chu a fie a, lallukhum sertu chun thiemnaw a chang tah a nih.
Ni tin a tuikuonga chun Archimedes chu insil hlak sien khom a sungril mit hongpeka a um hma chun a thil hmu le hriet bel em em umzie chu a hriet nawh.
Penicillin hringtu
Penicillin hmusuoktua ngai Alexander Fleming chun a hmain thil ‘hmuor’ (mould) lo hmu zing zing ta hlak sien khom, Zirtawpni tuk, September 28, 1928-a a laboratory-a thil ‘hmuor’ a hmu chun a sungril mit a hongpek a, thil hrik (bacteria) thatna dinga hmangruo trangkai ni dingin a ring a, a fie chieng hnung chun penicillin hi a hung siem suok a, damdawi tienga khawvel histawri nasa taka thlak danglamtu a nih. A sungril mit hongpektu chu iem ni tang a ta?
Khawvela thil thar an hmu suok tam tak hi thil daptuhai ngaituona ki (antenna) rol suokin boruoka hrietna po po koltu khawlpui a hang man fuk hlak lei a ni ring a um. Mi tinin ngaituona ki an daw insang dan ang peiin, an thil zong le dap tieng thilah thlarau pawlna an dong hlak. Mei de zok anga thu hung kha ngaisak naw chun a bo dai a, hriet suok ruol a ni ta ngai nawh. Ieng thlarau khom hi suknuor thei a nih. Ngaivena inchik ruok chun, inpawlna tam lemah mi a thruoi lut thei. Chuleiin, hieng ang thil hi dong pha leh inchik hlak ding a nih. A ngaiven zuitu chun pawlna dang a dong pei a, a hlawkpui hlak. Ziektu hmingthang tam tak hi chuonga pawlna dong hlak chu an ni ring a um. Thlarau tieng thilah a ni zuol.
Pilvut zun thlum
November 11, 2015 khan Dr Lal PathLabs-ah HbA1c le a dang dang test ka thaw leh ka zun kha van tong deuthawin a lo thlum a. Ka hriet naw karin ‘Millionaire Club’ ah ka lo lut el khom ni loin, a hmatawng hluotu ka lo ni tah zing chu tie! Ka tlangval lai huna thlum lo a, thil inhnik iengkim du du fa le dawn theia kum 77 zet mi hlătu Pathien kuomah lawmthu hril mol mol ding ka nizie thu chu ka lungrila hung inlang hmasa tak a nih. Zun thlum nei naw lang chu, zun thlum neihai khawvel umzie tak tak hre fie ngai naw ning ti dam ka ngaituo bok a. Chu khawvel chu intem ve dinga ka hringna cheltu kuomah lawmthu ka hril mol mol a. A hre thiem phak lohai chun, “Zun thlum lawmpa” mi ti nuom hiel an tih. Paula thu ziekhai laia zawm harsa pakhat chu iengkima lawmthu hril dinga ringtuhai a’n fui hi a ni hrim a nih (Filipi 4:6). Hringnun tluonglama hin nun bu kim nei ding chun nisa intrĕng ei do chăng a um ang bokin ruo le thlipui ei do chăng a um ding a ni si a.
Pilvut lawn thei
Hi zâna hringnun ka dawnkhawl neu neu lai chun, October 24, 2015-a inro taka ei lo vui liem tah, Dr. Rochunga Pudaite ruong dam mitthlaah a hung inlang a. Chu ruol chun, “I hung suokna pilvuta bok i kir nawk hmâ khat chun hmâia thlan tui luong zoi zoiin fâk zong i ta; pilvut i ni leiin pilvuta bok kîr nawk i tih” tia Pathienin Adam a baukhat ri chu ka naah a hung lut a. A suk a tunga inlon khawvel mihriem tu el khom hi pilvut lawn thei mei mei ei nizie ka zuk hmu chieng a. Rethei le hausa, dâi kil kara mi le mi challang, hmêlsie le thra, mi mawl le thiem, invêt le var, sakhaw mi le mi naw a tu el khom hi thinain a mi hrŭt ruol pha chun pilvutah ei kǐr nawk diel hlak a nih. Ropui bung bunga inngai a, Siemtu chen suosal le cho ngama lu ling ngam dam mihriem ei um el hi pilvut lawn thei mei mei ei nizie hretu le chuonga mi siemtu nui ei va sukza nasa awm de aw!
Ka ngaituo zui pei chun, hi hnuoia ei hmu thei iengkim hi pilvut vong a lo nih. Pilvutin pilvut ei fak a, sil le bilin ei hmang. Pilvuta inthoka hung mawng le tro thlai, bu le bal le thei chi tinreng, rong hrang hrang, hmel chi dang dang, inhnik dan chi tum tum nei le ransa le thilhring chi hrang hrang, pilvut boka siem le pilvut ringa hringhai chu pilvut bokin ei fak a, bu-in ei ring a, ei thil fakhai le a fatuhai ngei khom pilvutah ei kir nawk vong a nih.
A mak nawh
Mak i ti? A donna pahnih, inletling thap si, a um. Pakhatna, A MAK NAWH. Pahnina, A MAK. A mak nawna chu, ei mit ngeia ni tina ei thil hmu le tong, hnuoi chunga thil um po po hi hnuoia bok an kir nawk vong lei a nih. Thuhriltuin (3:15)
A um lai hi a um ta sâ a na,
A la hung um pei ding khom,
A um ta sâ vong a nih;
Pathienin a bo tahai kha,
A hung lăk kir nawk pei a nih.
tia kum sangthum deuthaw liem taa a lo hril khah, voisun chen hin a la’n dik zing a, indik zing pei a tih. Ei pieng a, ei thi a; thrang khat an liem a, thrang dangin an hung thlak. Râp in kha lung thra chi ngotin thlak la khom, pilvuta bok an kir nawk vong a nih. A mak nawh. Khuonu ruot a nih. Niukliar bomb hmanga indopui um sien, khawvel mihriem hi chimit vong inla khom, pilvutah ei kir nawk vong ding a ni leiin hnuoi hi phaiphin hlek tiet khom inhmang naw nih. Hmun pakhata inthokin hmun dangah son la khom, hnuoia inthoka son suok thei a ni nawh. Pilvuta siem chu pilvuta bok a kir nawk ngei ngei.
A mak
A donna pahnina: A MAK ti hih a nih ngainuomum le ngaituo tham chuh. Pathien hi Remruottu Mak a ni ang hrimin, a thilthaw makzie sui suok ruol a ni nawh. Eini hriet thiem thei zawng le lung tlûk zawngin Genesis besanin hang hril fie tum inla. Atira Pathienin hnuoi le vanhai a’n umtir lai khan hnuoi chu ruongam mumal la nei loa ruok el a nih. Chu hnuoi chu a sunga chenghai po po mamaw phuhruk thei dinga duong a nih. Pilvut le pilvut indawr tuo ding an ni lei le pilvuta kir nawk vong ding an ni leiin hek khom hek thei a ni nawh. Hmun khat a lo heka ei hriet chun hmun dangah sonin a um leia hek anga ei ngai mei mei a nih. A siem hlima a buk rik dan le tuta a rik dan hi a danglam ring a um naw a, danglam thei dinga siem a ni khom ring a um nawh. Hnuoi hi 5,974,000,000,000,000,000,000,000 kilograms vela rik a nih. Kum tinin ton 50,000 vela zâng tiel tiel ni awma hril pawl le boruok bal ton 40,000 a hîp kai leia rik tieng pan pei lem ni dinga ngai pawl an um. Hydrogen ton 95,000 le helium ton 1600 kum tin a pût suok nia ngai pawl an um bok. Hieng ngaidan ei hrilhai hi zeldinnaa inthlung a ni tlangpui. Hnuoi pilvut rikna ruok chu a pangngai zing. Chu chu a makna a nih.
Hnuoiah thlai chi tinreng a hung tro a, a hung inthrang hlut hlut a, mihriem le ransain chuonghai chu fain ei dampui a. I antram huona tramkawr inno dur el kha i ngaituo chieng chun, bawng êk le pil hângnain a hung chawm, mihriem fak thei dinga ze hrang puta pilvut hung inlar a nih. Hnuoia thil dang tro po po khom chuong ang vong chu a nih. Thei chi hrang hrang, a thlum a thûr i fakhai kha ze hrang puta pilvut inlar bok a nih. I bula inthrung, êk khom nei lo ding hiela i ring nuom, hmêl thra le nêm inno khom kha nangma ang boka pilvut chăng thei a nih. Tirdakum tawpa i ngaihaia inthoka suok thil inhnik tawpa i ngai ni bok si dam kha ze hrang hranga pilvut inlărna vong a nih. Fak thieng loa threnkhat ngai bawng sa amanih vok sa le fak thienga an ngai ar sa amanih sazuk sa amanih hai hi pilvut inlărna vong a nih. Thieng le thieng loa ngaina hi inzirtirna lei chauh a nih. Pilvut chu pilvut a nih.
Tlangkawmna
Hnuoi le a sunga umhai po po thaw tak chu chawl loa inthlak danglam ngat ngat a nih. Chu chu mihriem chunga chauh khom ni loin thilsiem po po chunga tlung dinga khuo-rel a nih. Chatuon zalenna fihlim ringtuhaiin Krista zara an hmu hunah, thilsiem danghai khom insuo zalennin an um ve ding ti Paula khan a ring ni ngei a ta, “Thilsiemhai chu anni ditthlangna ni loa a Siemtu thu leia iengma lo la ni vong dinga ti an nih. Amiruokchu, beisei ding a la um: thilsiem po pohai chu hmon theina bawia inthoka insuoa umin, Pathien nauhai zalenna ropuia chun an la lut ding a nih ti beiseina chu. Thilsiem po pohai chu tu chen hin nauha se tuor inrûm angin an inrŭm tawl ti ei hriet si a” (Rom 8:20-22) tiin a lo ziek a ni khah. Pilvut hi a zalen pha chun pilvut ni zing ta naw nih.
(November 21, 2015, Delhi)
###
No comments :
Post a Comment