Search


Nov 5, 2015

Ngaituona Lengvak-3


Thlalera vâk ka lo nih hi,
Ding leh vei bo tawnin;
Ka Pa in a lo hnai a ni,
Tiin ka beisei thrin.
- Edwin Rowlands (Zosapthara)
July 20-21, 1923

Kum 1996 khan khawvel hmun hrang hranga chenghai hnama an hung insiem tung dan, hnam tranna lungril le thlarau an hung put dan, kalchar le sakhuoin hnam tin lungril le nina a ser tung dan le Zo nationalism hung suok dan, rihau a nei dan le hma tieng pana a fe pei dan chanchin suina ka ziek zo a, a kum nawk Zoram Khawvel-4 ti hming putin a hung suok a. Hieng tieng pang chîk taka suina, Zotronga lekhabu suok hmasa tak a ni bakah ram zalenna ding suola ramriekhaiin an pawlitiks baibula an hmang tak niin an mi hril.

Zoram Khawvel-5 trobul
Hi zoa Zoram Khawvel-5 dinga lungrila ka duong chu khawvel hmun hrang hranga hlimna le harna a suok dan le an nungchang suina, thlarau chi tum tumin hmun hrang hranga chenghai kalchar le inzirtirna dungzuia thil a thaw dan le harna changtuhai taksa chetna chen a thruoi dan tlang thlirna a nih. Chu ziekna dinga lekhabu ka mamawhai chu ka hmu thei taphot sang tam tak sengin ka khon khawm a. Sienkhom ka ziek tawmin lungril ka thleng thut a. A san chu Milan (Italy) a ka um lai, kum 1990-a Dr. Rochunga Pudaite (RP) le Pi Lal Rimawiin an rongbawlna hmupui ding le kum tina Bermuda-a Fienrielna (Retreat) an nei hlaka thrang dinga an mi fiel truma ka thil tong lei a nih. Hi trum hin Wheaton (Illinois) a RP library-ah Watkin Roberts-in RP a rochung document tam tak ka hmu a, a thei ang ang hung Xerox-a, mi hung thon dingin ka hni a. Kum li hnungah kg 40 nek rik hiel, document-hai chu Maldives ka tlung hnungin ka hmu a.

Thla ruk pum hlûm chuong lekha hluihai chu a’n dot dan nia ka hmu danin ka rem khawm a; lekha poimaw zuola ka ngaihai chu ka Personal Secretary laia pakhat Chonghoikim Keivom chun computer-ah a thun char char bok a. Chu ruol chun kha hmaa Edwin Rowlands (Zosapthara) chanchin uor mangkheng le indik hlel deua an lo ziekhai chu sukdikna le siemphuisuina infawmin ama document maksanhai ngei besana hmangin artikul tam tak ka ziek a. Document a vang leia a chanchin sui thei loa hun hnawlin a lo chim nel tah chu kan kei tho nawk a. Edwin Rowlands le Thangkungi chanchin nasa taka lo suitu, Bilkhawthlira um Nurse, thu le hlaa inhnik le thiem Sawilaii leh insuizom peiin, an chanchin a ziek phek 49 zeta sei chu a April 7, 1997 khan a mi hung thon a. Watkin Roberts-in kum 1924-a an chanchin le inzoma Confidential Note (Regarding Edwin Rowlands) le mi hrang hrangin a chanchin an hriet dan an hung ziekhai dam, ka tupa Dr. Lal Den-in doctoral thesis a ziek laia National Library of Wales, Aberystwyth a inthoka an rikawt nei, kuta a hung kawpi, a mi pek sawng hai dam chu besana hmangin Zoram Khawvel-5 ka ziek a.

Zoram Khawvel-6 hringtu
A hnungah, Edwin Rowlands hun nuhnung tienga nasa taka a’n thloppui Watkin Roberts (Saptlangval) le a rongbawlna khom ziek lo thei lo a ni leiin, chu chun Zoram Khawvel-6 a hluo sip map a nih. Hieng misawnari pahnihai hi Zoram khawvel zauhtu an nina tukvera inthoka zalen taka thlirna lekhabu a ni a, a hnunga an chanchin hung suituhaiin besan taka an nei a nih. Chun, Hmar trong hi zieka literechara a hung insieng le inthrang tung dan suitu chun, hi lekhabua inthok hin anni pahni le an kaiza vengtu H.K.Dohnun le Thangngur hai kuthnung an hmu treuh bakah a hnunga Coleman Factor-in a hung fang siet pei dan le tu chena a nghong siet pei dan chieng takin hmu bok an tih.

RP document mi rochung poimawzie
Ieng leia hieng thilhai hi mi kam tlor le bau tam zing tho infuk lo ang ziezanga ka zuk insam kuol dut am a na? A san chu thrang la hung thar peihaiin thil chinchang an hriet ka nuom lei a nih. Theida le thangtlawmah la naw inla, eini rawi hin lekha ei tiem tlawm leiin thil fe le hung ei hriet tlawm a, ei hriet sun khom mitdel ruol sai hmu an hril anga inzom naw neng nunga ei hriet, ei hriet sun hlak chu hre tak anga inngai tum tlat ei ni tawl tlangpui leiin, thu bulbal ei sui le hriet theina ding le RP document mi rochunghai poimawzie, a document mi rochungin a tak ngeia hmu theia ra thra le trangkai an insuo rawnzie le an la’n suo pei ding a nih ti ka hril nuom lei a nih. RP document mi rochunghai hi kum 1946-56 sunga Qumran Puka Dead Sea Scrolls an hmu suok tluk deuh hiela Zoram khawvel ta dinga poimaw a nih.

Pathien remruot dan makzie
Hieng document poimaw humtu le koltua RP a thrang el kha Iengkim Lalpa remruotna lei a nih ti naw ruol a ni nawh. Kum 1990-a thla khat deuthaw an rongbawlna le India Children Choir fe hmasa tak zu hmupui malama Bermuda Retreat-a thrang dingin an mi fiel dam khah a hnunga ka sui neu neu chângin, a document poimaw kolhai hmanga an hun laia misawnari danghai le sorkara thuneina cheltuhai neksawrna tuor le nasa taka hnawchêpa um Edwin Rowlands (Zosapthara) hai, Dr. Fraser le a mi hung thruoi Watkin Roberts hai, an mingo chanpuihai theida kai khopa Zo hnathlakhai hmangaituhai chanchin kha thu indik besana lekhabua insuo ngei dinga Pathien remruot chu sukpuitlingna hmangruoa a mi lo hmang ve nuom leia thil tlung a nizie ka hung hriet suok a. Pathien thil rêl dan hi a makin hriet suok phak el ruol a ni nawh.

RP le kan inthlop dan
RP-in muol a mi lo liemsan hnung hin kan inkop laia kan hmathlir le hmalakna tam tak, thrangtharin a umzie le hlutzie an hung hriet suok huna nasa taka an la hung bawzui ding nia ka ngaihai chu ka dawnkhawl neu neu a, chuonghai chu a remchang ang peiin la hung ziek pei ka tum. Threnkhat chun a thilthaw thrat hril loa a thaw suol inchăn ringot sinpuiah an nei a, a poi khop el. A fe suol le tluk ding vêng a, kal a chawi hrat theina dinga mani theina tieng tienga thrangpui chu ka thaw dingah ka ngai leiin, a ruol thra ka ni ang bokin a critic khom ka nih. Kan pahnia kan titi changin mi chanchin nekin kan ngaidan le hmathlir kan hril a, kan debate hrep chang a um. Olsam lem, indik lem le tiem inhoi lema Hmar trong ziek dan dinga ka ngai khom a tir chun a pom el naw a, a thratzie a hung hmu suok charin a ngaidan a thlak top a, a hmang tran ve nghal a. Ziek kop le ziek kop lo thuah Saptrong fe dan (polysyllabic language) zula a ziek hlak chu iemani chen ka zawmpui laiin, ei trong rurel fe dan a ni nawzie ka hmu suoka inthokin ka bansan a, monosyllabic language a ni dan angin ka ziek tah lem a. Muol a liem chen khan chuong ang chu kan ngirhmun chel a nih. Indika a hriet chu chel tlat mi, indik loa a hriet chara a ngaidan thlak top ngam, mi puitling le mi huoisen lungril put mi a nih.

Chun, khawtlang thil poimaw le trûl thaw dinga mawphurna a lak changa a rurel a phan le ziek suokhai hrim hrim a draft a zo charin, ka ngaidan indon malamin, a mi hung thon nghal a. Chuong thila kan lekha inthon chu file sa tak tak iemani zat ka kol. Chuong ang chun ngaidan inhril tonin kan insukhrat ton hlak a nih. Trum khat lem chuh, “Ka rawihai hi ka lekha ziek kan tiemtir a, an ngaidan mi hril dinga ka ti khomin ‘A thra ie’ an mi tipek vong a. Nang ka’n don pha che leh tukver danga thlir dan le ngaidan thra tak tak i hung phor suok a, ka lawm che” a ta. Kei chun, “Ro, eini chu ruol thra ei na, ka ngaidan le ka nuom nuom ka hril thei a. I rawihai chu an hotu le boss i ni a, i ti naw zawng lo hril palh hai sien, chansiea siem theitu i ni leiin i thaw taphot ‘A thra, a thra’ an ti ding hrim annawm. Kei khom ka hnuoia thokhaiin chu char chu a nih, an thaw hlak. Makti naw rawh. Kei chun i lawm naw zawng khom hril lang, ieng mi law thei lo che a, ka boss i ni tlat naw a” ka ta. A hriet thiem ning a tih, an nui ver ver a.

Tlangkawmna
Tu khom hin, thu dang daih ziek dinga ka computer hmaa inthrung kha ngaituona lengvakin document iemani zat a mi pekhai hlutzie a dawnkhawl a, tuta chen hi chawl loin ka ziek hman a nih. Hieng ka hril tah hai sukchiengna dingin Zoram Khawvel-5 a Dulien tronga ka thuhma ziek threnkhat hung thur suokin, la khar phot ka tih.

QUOTE

THU HAWNNA

October-November, 1990 khan Zofa piang tawh zinga khawvel ngam ber leh fang kual nasa ber, khawvel pum huapa rawngbawlna hma latu, Bibles For The World Founder-President Dr. Rochunga Pudaite leh a thriannu Pi Rimawii ten an thlawhhma rawn hmuhpui ve tura min sawm avangin ka thriannu Dari nen USA-ah thla khat lai kan zuk zin a. An awmna Wheaton, Chicago daifema awm, ‘Bible Belt’ an tih mai thrin, thuhrilru hmingthang Billy Grahama lehkha zirna khuaah chuan Forest Street-ah in nuam tak an nei a, a threnawmpa chu The Living Bible siamtu Kenneth N. Taylor hi a ni nghe nghe a. An in hnuai, zau tham tak chu lehkhabu dah khawmna laibuk (lai=lehkha, buk=in, library) a ni a. He laibuka ka thil hmuh hian kum kaw hnuah he lehkhabu hi a hring ta a ni.

Watkin R. Roberts, Zofaten Saptlangvala emaw Pu Tlangvala tiha kan koh thrin, Mizoram pawna Zofate kut hmanga misawn din hmasa bertu chuan a thih hmain a lehkha pawimawh zawng zawng Dr. Rochunga Pudaite a rochun a. Chung lehkhate ka bih thuak thuak lai chuan, a misawnari rawih zinga pakhat, Edwin Rowlands (Zosapthara) zinna ripawt (Tour Diary) ka hmu fuh hlauh mai a! Ka inrin loh hlanin ring takin ka ‘Hallelui’ hial asin!

He mihring, pa tinkim leh ropuia hian min hîp a, a chanchin zau zawka ka chhui duhna a rei tawh a, mahse a chanchin kimchanga ziahna lehkhabu a awm loh avangin ka haisan rih tawh a ni a. Wheaton-ah a sulhnu ka zuk chhar ni atrang hian ka tui thar leh a. Pu Tlangvala lehkha hnutchhiah zawng zawng chu tlawmngaia rawn photostat vek a, mi rawn thawn turin Pu Rochunga ka dil a. Chung lai chuan Dr. Jacob Pudaite leh a thriannu Pi Zingi an awm ve lai a ni a. Tlawmngaiin, kum sawmli aia tam chhunga lehkha zawng zawng, kilo 40 vela rit chu an rawn photostat vek a. Ka beisei tawh loh hnu, Italy atranga Maldives-a kan insawn hlim, 1994 kum bul khan, a lo thleng hlawl mai a. Ka han hawng chu, Liandova leh Tuaisiala te unauvin saphai pumpui an puah a, rohlu an chhar ang tluk hial khan ka lawm vein ka ring. Pathianin a bawih rinawmte sulhnu a ral mai tur a phal loh avangin, veng himtu tur ruatin a ven himsak zêl a. Chumi avang chuan he lehkhabu leh a zuitu lehkhabu Zoram Khawvel- 6 chu an lo piang ta a ni.  

A tira ka ruangâm dan chuan, Zosapthara leh misawnari dangdai dang pakhat Saptlangvala chanchin chu bu khata têl khawm a ni a. An chanchin ziah dawn chuan an lo kalna tur kawng sial hmasatute chanchin thlir hmasak trûlin ka hria a. Chuvangin, Isua Krista van lawn hnua Jerusalem atranga zawi zawia Chanchin Thrain Grik khawvel leh Roman Lalram a hnehlak dan te, chuta tranga Europe ramah a darh zel dan te, Europe atranga khawvel hmun hrang hrang, abikin India ram leh Zoram khawvel a rawn rûn zêl dante chanchin chu tlang thlir makmawh niin ka ngai bawk a. Chuvangin, kum sanghnih dawn chhunga Chanchin Thra ke chheh dan chanchin chu bung tawite, JERUSALEM ATA ZORAM tih hming hnuaiah, ka khung ta ringawt mai a ni! A huaisenthlak ai mahin a âtthlak ti pawl pawh an awm mai thei. Thil âwm vak lo ti tur chuan at huai hi a ngai thrin rêng a ni. Kan mi thiam chhuanvawr zinga pakhat pawhin Zofate chapo rukna (ego) fah ber zawngin ‘Khuangchera’ kha ‘Khuangthauvah’ a chantir a, chawimawina lallukhum kan khumtir mai a ni lawm ni?

British sorkarin mi rawn awp achin leh Chanchin Thra kan ramah a lo luh atrangin khawvel dang nena inzawmna tukverh thar min hawnsak a, zawi zawiin kan mumal chho hret hret a. Kan pipu chhuahtlang atranga kan khawvel tharah kan pêm luh lai hian, kan hnam rothil zawng zawng kan hnawm hnawl palh ang a, kan hnam nunah siksawina nasa tak a thleng thei ang tih min dawnpui phak, sulsutu Zosap misawnari zingah khan an awm a. Chungho zinga a Mizo ber chu Edwin Rowlands (Zosapthara) kha a ni. Amah hi Mizorama zirna sikul bulthrut remtu leh zirlai bute min siamsaktu, thu leh hlaa kawng thar min sahsaktu, kan khawtlang nuna a thra apiang hum leh tihhmasawn zêl dan tur leh a thra lo apiang hluihlawn tura min zirtirtu, Mizo ang chiaha nung, kan ei ei eia, kan in in ina khawsa, kan ram kan hnam zahpui aia chhuang zawk, hnam tranna thinlung kan rilrua tuhtu, mingo zinga nupuia Zonu hung hmasa ber, chumi avanga a mingo nihpuite thinhrik leh endawng hlawh, mahse phunnawi lova a thih thlenga lungawi taka phurtu, Zofate mawlna avanga tihmualphova awm leh Mizoram atranga kan hek chhuah, mahse phunnawi ngai miah lo, mi chungchuang a ni a.

Chuvangin, a phu ang hrimin, bung hnihna, ENNA NUNNEM tih hi Zosapthara ka salâmna leh a thlavang ka hauhna a ni. Chu chu ka hlen theih avangin ka lawm em em. A thlavang hauhnaah hian, induhthawh luat avanga kan chil thli perin na taka a den fuh an awm chuan kan thrahnemngaih luat avanga awm a ni tih i hre threuh ang u.

Zosapthara chanchin ka ziah zawh dawn trêp hian thilmak a lo thleng a. Thlarauva hriattirna awm ang maiin Bilkhawthlir Mizo Literary Association chuan ZOSAPTHARA AWARD 1998 mi rawn hlan ta hlauh mai a. Keimah ngei kalin chawimawina chu ka han dawng a. Chumi chanchin chu THU BELH (Postcript) ah ka hmang ta a ni.

He lehkhabu ka buatsaih laia tlawmngai tak leh thrahnemngai taka min puitu hengte hnenah hian lawmthu ka sawi hmasa ber:

  • (Rev) Rochunga Pudaite leh a thriannu Pi Lal Rimawii leh Dr. Jacob Pudaite leh a thriannu Pi Zingi, kilo sawmli aia rit Saptlangvala lehkha hlui leh Mission lehkha dang dang, a tam zawk phei chu khawi hmun dangah mah hmuh theih tawh loh, Krista pasalthrate chanchin vawng himtu atana ruat an nih ang hrima zo taka an mawhphurhna hlentu leh rilru zau tak pua chung an thil kawlte chu phal taka mi rochuntute;
  • Prof (Dr.) Lal Dena, Head of Department (History), Manipur University, National Library of Wales, Aberystwyth, Wales atranga Zosapthara chanchin a khawnkhawmte phal taka min hmantirtu;
  • Pi Sawilaii, Bilkhawthlir nu fel, thu leh hlaa mi ril, Zosapthara leh Thangkungi ngaisangtu leh atchilhtu, an chanchin a hriat apiang khawn khawma, thrahnemngai taka chungte chu mi rawn thawntu leh ka Mss min thlirpuitu leh a remhriatna min hmantirtu;
  • Bung Khatna ka ziah laia ka lehkhabu rawn duh apiang phal taka mi hmantirtu Dr. Dino L.Touthang, Director, EFICOR, Delhi;
  • Pu Lalzar B. Sinate, Executive Director, FCI, Delhi, engkima min puibawmtu, ka mamawh apiang phal taka min phuhhruktu; leh
  • An hming lam sen loh, tawngka leh lehkhathawna ka thil mamawh ka zawhte, tlawmngai taka min petu leh thawnthute.

Zoram Khawvel bu zawng zawng leh ka lehkhabu dangte buatsaihnaa ka ai hnah phahpui, a kul a taia tran latu, ka ding leh vei leh ka kut-ke pawimawh Pu M.C. Lalrinthanga, ka lehkhabu zawng zawng min chhutsaktu leh Mizoram atranga ka lehkhabu mamawh apiang min thawntu; Pu Lala Khobung, ka châklakna ber, phurna thahrui min petu, ka thil ziah apiang min enpuitu leh edit-puitu; Pu V.L.Zaikima, ka printer rinawm leh ka rifiri zahawm leh a khawla thawktu, nu fel thlan khawmte leh Delhi tlanga tlawmngaia Mss min lo chhiarpuitu leh siam thrat ngai min siam thatpuitu Pu L.T.Tluanga, Under Secretary, Ministry of Defence chungah ka lawm em em a ni.

Ngawi renga min ziahpuitu ka thriannu Dari leh tuisik ata min dintu leh engkima min chawidingtu Pathian chungah ka lawm ber fo.
(L. Keivom)
C-408 Purvasha  
Mayur Vihar-1, Delhi-91
February 23, 1999

UNQUOTE

Hieng lekha tlawm te ka hung tar langhai hi Zo hnathlakhai hi hnampuia ei dam khawsuok chun a poimawzie la hung hre deu deu ei ta, RP document mi rochunghai hin thu an la hung hril zui pei ding a nih. Ram le hnam ta dinga malsawmna nihai hih mi vangnei le hamthra chungchuong, thi hnung khoma thu hril pei thei dinga Pathien bel ruot an nih.

(November 4, 2015, Delhi)

###

No comments :