Search


Aug 8, 2015

Peter Tonhriet


Ignorance of Scripture is ignorance of Christ. 
- St. Jerome

September 28, 1993 zan dar 8:30 khan Indian Restaurant pakhatah Israeli Foreign Office-a India ram enkoltu le a nuhmei, Bombay (Mumbai) a Israeli Consul General lo ni ta hlak le a nuhmei, ka ruolpa Solomon naunu Bilha le Israel rama kar khat ka’n zin sunga mi enkoltu le thruoitu Mon (Mohan Patel) le a Juda nuhmei Deborah hai leh inthlana zanbu kan kil tlang a, kan hlimin kan hnienghnar hle. Hriet lo karin kum 22 zet a lo invoi el tah. August 2, 2015-a HCFD-a kan Sande Sikul inchuk Thilthawhai 10-ah zanbu kan faknaa inthoka lunga deng phak ela kum sanghni deuthaw liem taa thil tlung nia Daktor Luka rikawt chu kan sir nawk a, sulhnung in tah a kei tho a, lunghlui a’n leng vong vong a.

September 22-28, 1993 sunga Ram Thienghlim (Holy Land) an ti, Thuthlung Hlui ram tia an ko, Thuthlung Thar ram ni bok, kong threnkhat zawnga thlir chun ram po po laia ram porche tak, an Pathien ngei khoma an porche leia tawptai um loa a hrem hlak ram, hnam 12 laia hnam 10 lem chu khawvel hriet zui thei ta lo dinga a nuoi bo hmak, sienkhom a duot tawpkhawk le a ta dinga thiempu hnam ni dinga a buotsai ni si, ram dangdai le hnam dangdai tawp hai chengna ka fang sunga insaisangnaa ka hmang chu an khawpui thar Tel Aviv a nih.

Savun Siemtu Simon In
Ka tlungna Hotel Tal, Mediterranean Tuipui kama um, khawthlirna inhoi tak, sawng sarina Room 704-a inthokin hmar tieng hei thlir inla, a khaw tawpna tieng longchawlna kai, Jaffa tia tu laia an ko, kha hmaa Joppa tia an ko hlak chu a’n lang a. Tuipui kama Lighthouse-a mei de zak zak, longa inzinhai le nga mantuhaiin tuipuia lungtolawt an baw nawna dinga fimkhur a trulzie lo hriltu chu chieng takin ei hmu thei a. Hi Lighthouse hi kum tam a siet hnungin 1875 khan an bawl thar a, a enkoltu le nghaktuhai chu Armenian Christian sungkuo pakhat Zakarian intihai an nih. Hi hmuna in pakhat, a chungsawng zawla khawthlirna inhoi tak um neitu ei hriet hmasa tak chu Savun Siemtu Simon (Simon The Tanner) tia Thilthaw 10:6 a a hril kha a nih. Hi in hi Old Jaffa Tourism Association-in siem thrain an tungding thar mek a nih. Zanbu kan fakna Indian Restaurant kha hi ina inthoka hnai tea um a nih. Baibula hmun le hma a hrilhai hi hriet phak china chuh a taka thil um le hmu thei an nih. Chu chu sakhaw dang lekhabua hmun hming an hril, a taka finfie thei ni lo, thurachi (legends) le thusim (myths) ni awm lem sihai le Baibul inang nawna laia pakhat chu a nih.

Lamthruom poimaw Jaffa
Khawvela hmun threnkhat hi histawri lamthruoma ngîr, histawri fe le hunga a sir hlak, thil poimaw tlungna hmun a um a, chuonghai laia pakhat chu Jaffa hi a ni ring a um. Tuta an kona hming hi Arab Geographer-haiin an ko dan a nih. Baibula chu Joppa ti-a ko a na, chu chu histawrian Pliny the Elder khomin a ziek dan a nih. Mi threnkhat chun, tuilet laia Nova naupa Japhet (Jafet) hming chawia an phuok ni dingin an zeldin. Mi lulul le thikthusie, an hmelma Ninevi khuoa mihai chunga sietna hung tlung ding tlang insampui dinga Pathien tirna pumpel tuma tlansie Jona-in Tarsis tieng pana fe ding long a manna hmun kha a nih.

Pa dangdai Peter
Jona tlan hmang Pathienin a man lui hnung kum 900 velah Isu zirtir laia challang tak, pa phok le ti thut thut, Hmar hnama pieng chu ni sien Lungtrau ni ngei ngei ding awm, ngamantu, a hotupan a ko truma ‘mihriem mantua’ a siem dingzie a lo hril lawk ang hrima Pentekos nia voi khat thu hrila mi sangthum lai zet Isu Krista ringtua mantu, rong a bawl tak tak hnunga sukdamna kut nasa taka hmangtu Peter khuolzin chu Savun Siemtu Simon ina hin a tlung a. Insuk vai tringtrang ei ti anga inti-Juda fir le thrahnemngai, a hotupa san tuma mi pakhat nakawr a sat thlak hiel hnung sawt naw tea hniek phawi dêr loa voi thum zet a hotupa inphat nawk zut zut si, a hotupa tho nawk tuka a ruol danghai inthin dur dura an inbikruk laia tritna hlek khom nei lo anga inthuok phût phŭta zîng hmânga a zalna thlan hmun tlung hmasa laia mi ni nawk bok si kha ieng leia savun siemtu ina hin a tlung tlat am ning a ta? ti hi ngaituo tham a nih. Judahai insukthiengna danah savun siemtuhai hi porchèna kai anga sie deuh an ni leiin inti-Juda tringtrang, abikin Farisaihai lem chun an ten a, an thîm bok a nih. Mediterranean Tuipui kam, boruok hŭhnawng (humidity) insangna, nipui laia average humidity 95 a kaina Simon ina savun a siena pindan lem chu a thu vut vut ring a um. Savun tienga sumdawng, a ina savun sie lo a ni ruok chun, thu dang. Baibul ruok chun ama hi savuna sumdawng ti loin savun siemtu a ni thu a hril.

Pathien remruot dan makzie
Thilthawhai lekhabu hi Dr. Luka-in Kristien Sakhuo a hung indar dan chanchin laia poimaw a ti zuol, a lo inchikhai laia a thren a zâr chauh, inchuom phuora a hung phor suok a ni a. Hieng laia Judahai khawvel chanchin le anni chunga thuneitu tak Roman lalram le an inlaichinna hriet chieng lo chun, Pathien remruot dan le ringtu mi tlawm te, Roman lalram optuhaiin ui tluk khoma an ngai lo, an sakhuo hung suokna bul cheltu Juda Inpui le a mimir deuthawin mi mawl, invet ruol tlawm te tlan khawm, hruola khit khawma chêpchêp vuok thlak anga sukrè trawt an tumhaiin kum zahni le sawmnga vel sung chauha khawvela tu chena lalram ngir sawt tak Roman lalram an hang let khup top el kha a makzie le ropuizie hre fie ngai naw ni hai.

Luka rikawt hi ei bi chieng chun, a hmasa takin Israel thlaa mi Juda sakhuo zuituhai kuomah Chanchin Thra an hril hmasa tak a nih. An theida leia ringthar Judahai chunga Sanhedrin le Juda mi firhai an truong hnung le Stefan khom lunga an deng hlum hnung khan anni laia phusa tak (ring leader) Saula chu Damaska kotsuo-ah Isun var zung (solar beam) hmangin a man a, a rongbawltu-ah a’n changtir a. Juda mi firhaiin that an tum leiin Arabia ramah kum thum lai thlarau trening neia a thang hmang hnungin kum sawm neka tam a piengna Tarsa khuo tieng a um hmang a ni khah. Paula thang hmang sung hin ieng ang charin am Chanchin Thra a lo indar hman ti hre chieng naw inla khom, zirtir sawmpahnihai kha hmun hrang hrangah rongbawlin an um darh bakah Stefan leia sukdudana tuokhai chun Foiniki rama dam, Kupra thlierkara dam, Suria rama ram, Antiokeia Grik mihai kuoma dam Chanchin Thra an hril a ringtu an pung pei ti ei hriet. Antiokei-a hin a nih ‘Kristien’ ti hming an put tran chuh. Hi taka rongbawlnaa mi trangkai chu Barnaba a nih. Ama hi Saula zong suok dingin Tarsa khuoah an tir a, a hung thruoi a, kum khat zet an pahniin Antiokei-ah rong an bawl tlang a nih.

Samari ramah Chanchin Thra
Kha hma chena Isu Krista ringtua Peter-in a lak luthai kha Juda mi vong an la nih. Khang Juda mi ringtuhai kha inthiel fai tuma nasa taka Juda mi firhaiin an Juda Inpui (Sanhedrin) leh inthukopa beipui an thlak lei khan Stephen khom lungin an deng hlum a ni khah. Kha sukdudana leia hmun hrang hranga tlan darhai khan an fenaa Juda mihai kuomah Chanchin thra an hril dar a. Samari rama tlan luthai khomin Chanchin Thra an hril a, an khawpuia Filip a lut hnung lem chun ringtu an hung pung a, sienkhom Thlarau Thienghlim ruok chu Peter le Johanin an kan hnung le an trongtraipek hnungin an chang chauh ti Bung 8-ah Luka’n a ziek.

Hieng Samari mihai hi tuhai am an na? Johan chun (Jn 4) Samari nu le Isu inbekbor thu a hrilnaah “Judahai le Samari mihai chun ieng khom an hmang intrawm ngai si nawh” (4:9) tiin a ziek top a ni khah. Samari nu lem khan chu an pi le puhai thu a hrilnaah neitu bul nina a’n chupek vong ti ei hmuh. Isu dam laia Sikar khuoa rong a bawlna khan hnuhma a la nei pei leia ringtu tlan darhaiin ngampa taka inbikna hmuna an nei khom a ni el thei. Pathien remruot dan ni awma inlang ruok chu Juda mihai le an chi inhnaipuihai laia Chanchin Thra intlun hmasak phot a nih. Chu ding chun Samari mihai hi kandidet Nambar 1 an nih. Isu ngeiin, “Nauhai bei lakpek a, uihai kuoma pek chu thil awm a ni nawh” (Mat 15:26) a ti khan Israel thlahai ngai poimaw hmasa tak le chu hnunga mi dang chu ngaisak ve chauh ding ti hi Chanchin Thra thè darna konga khom a ngiel a nganin an zui niin a’n lang. Rongbawl dinga Isun a zirtirhai sawmpahni a tir suok trum khom khan, “Jentelhai lai fe naw unla, Samari mihai khuo sir bok naw ro; beram inhmang Israelhai kuoma chun fe lem ro” tiin awrdar khauh tak a pek a ni khah (Mat 10:5-6).

Ethiopia Judahai
Juda mi firhai laia Peter le Johan hmanga Chanchin thra hung indar dan a rikawt zoa a rikawt dang ei hmu nawk chu Samari mihai laia an rongbawlna a nih. Chu zoa Filip rongbawlnaa ringthar a man a rikawt chu mi tilre a nih. Ama hi Juda mi ni loa ngai, Ethiopia lalnu (Kandaki) hnuoia thok Finance Minister a nih. Jerusalema Pathien bea a fe hung kir tieng, Gaza phaia tawlailira a chuong laia Filip rongbawlnaa ringtu hung ni le lampuia baptisma chang a nih.

Ethiopian-hai hin Solomon inlal laia hang kantu Seba lalnu le Solomon chithla, Ethiopia rama inlal pei niin an inngai a. November 2, 1930-a an lal fe pei 225-na, Haile Selessie-in lalthrungpha a hung hluo khan a nina (title)-a a hmang chu “KING of Kings, LORD of lords, Conquering Lion of Judah, Elect of God, the Light of the World” ti a nih. Kum 1974-a Communist-hai huoihota sipaiin rorelna an hung inchu thlakpek khan an lalna a tawp chauh a nih. Kum 1984 November- 1985 January sunga trăm leia Ethiopian Jews 8000 vel Sudan rama inthoka Israel sorkarin vuongnaa an rama an tol lut kha Operation Moses an ti a; 1991-a darkar 36 sung chauha Ethiopian Jews hai bok 14,325 vuongnaa an tol lut kha Operation Solomon an ti ve thung. Hi thil pahni hin thu a hril rawn khop el. Chuleiin, mi tilre kha Seba lalnu le Solomon chithla fe pei laia mi nia ngai a ni leiin Jentel mihai laia Isu Krista ringtu hmasa taka hril chu a fûk naw el thei.

Jentelhai laia rongbawlna hmasa tak
Jentelhai laia rongbawlna sin tran dinga Pathien remruot dan insersuon chu Savun Siemtu Simon ina Peter intlungtir phot hi a nih. Hi taka hin zirtir, nunghakte pakhat, Aramik tronga Tabitha an ti, Grik tronga Dorka an ti chu a thi a, Lida khuoa a um lai chu an va ko a, a trongtraipek a, a hung tho hnungin ni tam tak Simon ina hin a cham a. Ni khat chu chawhnung dar thum vela a tlungna insawng chungzawla trongtrai dinga a fe lai chun a phing a trâm ta hle a. Zèlin a um a. Van inhonga bawm, puon hlap kil lia khit, a sunga ran ke pali nei chihai dam, bokvaka intawl le intel chihai dam le chungleng vate chi tinreng um, hung inkhai thla a hmu a. Rawlin, “That la, fa rawh” a hung ti a. Ama chun, “Ni lo e, Lalpa, thil inthieng lo ka fak ngai nawh” a ta. Rawl chun, “Pathienin a sukthieng tah chu nangin thieng naw ti naw rawh” tiin a hung hril a. Chuong ang ngota voi thum a hung hril hnung chun bawm chu van tieng khai tungin a um nawk tah a nih.

Hi hi PAULA TONHRIET ti ka zieka Thuthlung Hlui (TH) le Thuthlung Thar (TT) ramri ka hril kha a nih. Mosie hmanga Dan thupek khuopna hnuoia an khawsak hun kha Isu Kristaa Pathien lunginsietna dan hnuoia lut an ni tak leiin Juda mi ni le ni naw, sertan le tan nawin thu a phur tak nawzie Peter kuomah chieng taka inhriettir a, Jentelhai laia rongbawltu ni thei dinga Pathienin a buotsai tumna a nih. Hi zo chara a thil tuok hmasa tak chu Kaisari khuoa Jentel mi, Italy Regiment-a sipai zahotu Korneli mi hung tirhai inhmupui a nih. Anni chu inhmupui a, an hril anga thaw dingin Thlarau Thienghlimin Peter chu a hril bok a nih. Rawlin chieng faka, “Pathienin a sukthieng tah chu nangin thieng naw ti naw rawh” tia a hril kha a nunah a zawm nghal a trûl. Ama ngaidan hmang thei ngirhmuna um a ni ta nawh. Jona ang boka Jentelhai laia rongbawl dinga tirh a nih. Sêlkal sien, Jona ang bok khan a chung rik ngot a tih.

Chun, bawm hung inkhai thlaa rannung chi tinreng umhai thata fa ding le Pathienin a sukthieng tah chu aman thieng lo tia a hnawl el thei ding a ni tak nawzie rawlin a hril hin Juda mi le Jentel mi inkara indaidanna bang chauh khom ni lo, Mosie Dana fak thieng loa ngaihai khom fak a thieng takzie a hrilna niin mi tam tak chun an ngai. Chu chu fak le dawn thila Isu Krista hril (Mt 15:10-20; Mk 7:14-23) le Tirko Paula ngaidan (Rom 14) leh khom an inkhuongruol hle. Chun, hi thil hi rongbawla pen suok tumhaiin an hriet fie a poimaw khop el. Hnam dang le sakhaw dang betuhai laia lut ding chun an kalchar hriet chieng le inza thiem a trûl makmaw. Peter khom Jentelhai laia rongbawla pen suok ding a ni leiin amaa Judahai le Jentelhai indaidanna bang a thriek hmasak phot a ngai. Isu Kristaah Juda le Jentel, sertan le tan naw a um ta nawh. An um zing chun a rongbawlnain kongro suk naw nih.

Thu awi takin Peter chun Korneli mi hung tir pathumhai chu a zui a, Kaisari panin an suok a. 1993-a kan zin lai chun Jaffa le Kaisari inkar hi 63 km a na, Saron phai hrut pheiin hmar tieng ei pan a, car chun minit 40-50 vel tlan a nih. BC 25-13 lai khan Herod Lien an ti khan khaw ropui takin an din a, Kaisar Awgasta hming chawiin Kaisari ti hming a’n buk a, Palestina ram optu Roman Governor hmunpui a nih. A tluk siet vong hnungin 1952 laia inthok khan a bul ela hin khaw thar an indin a, tu hin mihriem 4500 vel an um. Hi khuo hin kristienhai histawri-a hmun poimaw tak a hluo san chu Jentel mi, chu khom chu Roman sipai ofisar, kristien ni hmasa taka rikawt Korneli chengna le Peter rongbawlna leia Jentelhai laia Thlarau Thienghlim a tlungna hmasa tak, Jerusalem Tempulah Simeon-in naute Isu poma thlaraua a thu insam, “Jentelhai kuoma i var suklangtu ding le i mi Israelhai ropuina ding chuh” (Lk 2: 32) a ti kha a tak ngeia a hung tlungna hmun, Thuthlung Hlui le Thuthlung Thar an intuokna hmun a ni lei a nih.

Jerusalem Inkhawmpui;Black Hole’ a khup khum tum vong pawlin Jentelhai laia Peter rongbawl thu le sertan lo Jentelhaiin Thlarau Thienghlim an chang thu an hriet chun lawmpui ta nekin ringtu sertanhai chun “Sertannawhai inah i fe a, anni lai bu i fâk” tiin nasa takin Peter chu an soisel a. Luka ngeiin, “Stefan leia sukdudana tuokhai chu Foiniki rama dam, Kupra thlierkara dam, Antiokei khuo chen dam an tlan dar a, Judahai kuoma chauh Pathien thu an hril a” (11:19) tiin anni chauh inpumbil an tum thu a hril hrim a. Chuong chu a ni leiin Peter khom Jentelhai laia khawsak a’n tìm pha a, Paula’n chu chu a ngai thei naw leiin hmaisanah na takin a kawk a ni khah (Gal. 2:11-21). Chu kakhawk pei chu AD 49/50 laia Jerusalem Inkhawmpui an ko hiel kha a nih (TT 15). Hi truma Peter-in a ngaidan a hril (15:6-11) bak hi chu Luka rikawt-ah a hming hmu ding a um ta naw a, Rome khawpuia Bishop hmasa tak nia an hril thu khom a ziek naw a, Bung 13-a inthokin Jentelhai laia tirko dinga Pathien ruot Paula’n a haijek tah vong a nih.

(August 8, 2015, Delhi)

###

No comments :