Search


Apr 20, 2014

Zanbu Hnuhnung Tak


Milan, April 22, 1990, Pathienni tûk dar 10:30. Khuoin Pathienni inser ve nghal lo chu, Europe rama tlang hmingthang Alps tlangpui bawmtu sûm zun inzam vel chun a tlang thruta Lombardy phairuom hring dup el chu thla a zar khum a, Milan khawpuia khom ruo tehmer a phingphi seng seng a. Nipui sen vung hung inthok thuok lumin Delhi tlang a ur tran rek tah leia nupa inngai tak tak khom an inral en tran nawk mek tah laiin, Milan-a chu 5 degree centigrade a la ni a, pang lum thra koppuia kuol kuol chu mi hamthra an nih.

Lombardy State khawpui Milan, Italy hmar tienga an khawpui tak le a ram sunga sumdawngna le thilsiemna hmunpui tak, fashion designing tienga hmun poimaw tak hluotu, Paris meu khom lekhela khûmtu, Shakespeare tienamia hai khom inlang rop hlak, February, 313 AD a Roman Lalram sunga kristien sakhuo zalen taka zui le puong dar theina Edict of Milan an insuona, Consul General of India sin ka chelna hmun hi kan tlung thlakna ni nga chauh a la ni a. A hmaa kan chengna Rangoon (Yangon) le lampuia kan hung chawlna Delhi tlanga hun le sik le sa an thre dan le tiem dan le Italy-a an tiem dan hi an inmil ta naw tlat el a. Mediterranean Tuipui kam le a se vel hmar tienga um Italy le ram dang danga chuh thlasik December-a inthoka nipui May chen hi raw sur hun a ni leiin, eini hun tiem dana hril chun ‘fŭr hun’ ti ding ni awm tak a nih. An thlasik le thral hunah fŭr a tlung tlat si leiin ‘sikthralfur’ an nei ta bik a nih. Chu chu nipuiin a zui a, favangin a zui nawk a, sik-thral-fur a ni nawk el. Hi hi Italy hmar tieng a ni bik.

Ram hrang, time zone inang loa inson chu ei tlung hlim iemani chen hi ei taksa sana (biological clock)-in hun a mil thiem hma chun in hun le tho hun hi ei theinghil rop hlak. Zan dar 9 amanih ei ti laiin a chang chun zing dar 6 dam a lo ni daih a. Voituk khom ka hang thranghar chun zing dar 9:30 a lo ni dĕr tah a. Inhmaw takin ka’n siem sok sok a, zingbu khom bâr hman loin, Leonardo da Vinci ZANBU HNUHNUNG TAK chu kîl lem dingin ka driver leh Santa Maria delle Crazie (Church of the Blessed Saint Mary) panin kan suok a.

Hi biekbuk hi ka ofis kaina lampui sira um, kum 1463 AD-a an bawl tran, ropui le lien ve tak el, thingtlang inkhawmpui nikhuoa biek ina ei inbeng khawm angin inhnaw sip inla chu mi a sanga tiem ei inleng ka ring. Roman arkitek le Lombardian arkitek chokpola an rel a ni a, sienkhom chu chu a hming inthangna san a ni nawh. Khawvel hrieta a hming inthangna san chu hi biek in kot chang tienga fak le dawn an neina Hall (Refectory) a thil um lei a nih. Puo tienga inthoka thlir chun hall naran ve el angin a’n lang. A lutna kotkhar bul banga chun dar sen phek chikte-ah CENACOLOA tia ziek an tar a, chu chu Saptrong chun THE LAST SUPPER an ti a, eini chun ZANBU HNUHNUNG TAK ti-a ei inlet kawi nuoi a ngai. Pastor Thangngur chun ‘Ruoi Lungsietum’ tiin a hlaah a hril. Chu ruoi chu kîl ve dinga fe ka nih. Ka phŭr dan chu a namei nawh.

Tu khom indon chuong loin ka ring lût ve top a, Lal Isu le a zirtirhan zanbu hnuhnung tak an kil lai lim inziekna hmaa chun taksa ngeiin, iemani chen chu chang lo le thuok khom la loin, ka ngir ve tah a nih. A mak de aw! Suongtuonain hi hall-a hin ka lo ngir rop tah hlak a; a tak ngeia ka hang ngir ve zet chun suongtuonaa ka ngir lai nekin mang a hoi lemin ka hriet. Hi penting (painting) hi Zoram khawvela chu penting inlâr tak, a ziektu Leonardo da Vinci khom hi khawvela lem ziek thiem hmingthanghai laia Zoram khawvela hmun hluo lien tak le inthuk tak a ni ring a um. Zo hnathlakhai chengna hmun tinah hi penting thlalak hi an tar deuh fur a, pastor ina lem chu saser laia a mei ang a nih. Sienkhom, ei thil tar ropuizie le inthukzie hre phak hi ei um ngut di’m maw! A ziektu hming hrie lem chu mi tlawmte ei ni ka ring.

Hi penting (9m x 4.5 m) hi Refectory Hall hnung tieng banga inziek a nih. A ziektu Leonardo da Vinci hi khawvela lem ziek thiem hmingthang laia thrungna tlar hmasa hluo zing thei a nih. A ziek lai hin a talen a vul vanglai, a ngaituona khom Liendo se chi thra an hril ang ela a hnienghnar lai a nih. Chuong sà khom chun kumpui linglet iemani zat a buoipui a nih. Hun sawt taka inthoka a lo invoi tah ni sien khom, lekhapuon ngeia a ruongam ding drawings le sketches a ziek tran kum chu 1492 khan a nih. Mosie kuoma Pathienin biekbuk bawl dan ding a kipkawia a hril ang khan inhriettirna dangdai a dong ve ti ei hriet nawh. Sienkhom a lungril mitah a ziek nuom chu a chieng a, iengtin am a ziek suok zo ding ti chu a lungkham tak a nih. Kum 1494 khan a ziek tran a, kum 1497 khan a ziek zo trawk niin an hril. A mei mei naw khop el. Eini rawi tru bawla bawl chu a ni naw chieng hle.

Ngaituona mita thil hmu hi thuin amanih, hlain amanih, lem ziekin amanih a ni ang taka puong suok le tar lang a harsa ĕm êm a, chu chu penting-ah a ni nawkzuol. Thu le hlaa chun zalenna zau tak, lekha phek sei taka pot sei thei a ni a; penting-a ruok chu, chu zalenna chu phêk khat sunga khum le hmang thei chauh a ni leiin, thu laimu el khom ni lo, thu rilmu chauh phor lang a ngai a, chu chu a hautakna a nih. Leonardo khomin hi thu ropui ei hril hi a ziek lai chun, arpuiin fak le dawn khom zong loa chêr rak khopa a tui op kêu dinga a op ang elin a thrung chilh ve a. Voi tam tak chu ieng khom ziek loin, zĕl anga umin, a lem ziekna bang chu hmasonin to trokin sunnithlak a thrung hlak a; a chang ruok chun a hung vuot a, thai khat thai hni a thai a, a fe hmang nawk daih a; a thlarau a thok chang ruok chun fak le dawn ngaisak loin sunnithlak a thai mol mol hlak niin an hril.

A uluk bok a, a ziek tah sa khan a duthu a sam naw chun a chunga ziek thrat nawk el theina ding chi, rong chokpol chi khat a hmang a, chu chu lem ziek trong chun ‘tempera technique of painting’ an tih. ‘Tempera’ hi dannaranin lem ziekna rong le artuiteeng chokpol a ni a, a hul nghal bakah ziek suol a um khomin a chungah ziek non nawk thei a ni a; amiruokchu, tuihu kai le hip thei banga lem ziekna ding chun a thra nawh. Leonardo khomin chu chu a hriet zing a, sienkhom ziek thrat a nuom taluot leiin a hmang el niin a’n hril. Hi lei hin a hnunga hi penting humhal dinga beituhai lu a sukhai nasa hrim a, tu chen khom hin maktaduoi tam sengin an la buoipui ngat ngat a nih.

Hi penting-a hin Isu’n a zirtirhai zanbu hnuhnung tak a kilpui laia thil um, Johan 13:21-22 a, “Isun chuong thuhai a hril zo chun namên loin a lungzing a, ‘Thudik ka hril chêu hi, nangni laia mi pakhatin mi’n mantir a tih’ a ta. Tu tak am a ti bik an hrriet naw leiin an inen thrap a” ti a hril zo chara an barakhaih lai hmel le a nghong dan chu Leonardo chun a hmu dan angin, inthuk le inril takin, hi lemzieka hin a hung phor suok a nih. A hril tum tak a hril fie theina dingin zirtirhai kha pathum peiin a sie kop a, a laiah a fâlin Isu a sie a. Voi tienga inthoka chang tieng zawnga tiemin an thrungna hieng ang hin a rem a: Bartholomai, Jakob (Alfai naupa) le Andria; a dotah Juda Iskariot, Peter le Johan; a laiah Isu; a dotah Thoma, Jakob (Zebedai naupa) le Filip; a tawpah Mathai, Juda Thaddai le Simon.

Leonardo da Vinci (1452-1519) hi painter hmingthang el ni loin sculptor, architect, musician, engineer, town planner, mathematician, botanist, philosopher, inventor le scientist a ni a, mi ropui le hmingthanghai lai ama tluka ‘si’ hau hi an vang khop el. Khawvela mi hmingthang, talen hau, iengkim nei kim mihriem (complete man) ti-a an ko nuom hiel mi tlawmte laia pakhat a nih. Ri thangkhawk (sound wave) in mihriem na a tlung a, chu ri chun a hung suokna hnaizie le hlatzie zirin mi a nghong dan le chu chu mihriem hmêl le chêt zie-a a hung inlang suok dan a chîk nasa ĕm êm a. Entirnan, ri hlimuma lo pomtu chu ri thangkhawk chun a hmêl a sukhlim a; a lo pom nawtu hmel chu a suknǐm thung a nih. Inthlang rizal an hung puong a, a tling le tling naw hmel danglam ang hi a nih. Chun, ‘theory of natural sound’, ri thieng, ieng khomin la pol sop lo ri hung suok mizie le umzie nasa taka suiin a buoipui bok a. Hi a thil chik lei hin a hnunga piano key indik hnai taka an ngai, Halelujah Chorus phuoktu Handel-in a hung siem suok hi Leonardo da Vinci thil sui ra suok niin an hril.

Chun, thim le varin mihriem chetziea thu a hril dan hai, lungrila thil umin mihriem hmel le chêt dan a sukdanglamziehai le ri thangkhawkin mi a nghong nasat dan le nasat naw dan, a ri hretu kha a hnai po leh a nghong dan a’n rang a,a hlat po leh a nghong nat dan a zuoi a nih tihai a sui nasa bok a. Chuong a thil thlir danhai chu ZANBU HNUHNUNG TAK-a hin praktikalin an entir a nih. Chu thu chu a hnuoia hin ei thlir pei ding a nih.

Leonardo thlir dan chun, “nangni laia mi pakhatin mi’n mantir a tih” ti Isu’n a puong chara zirtirhai a nghong dan kha a’n chen naw rup a nih. Isu chang tieng le voi tienga inthrung hnaihai kha a nghong dan le an dawkan kil lai hmor tieng ve vea inthrung mi parukhai a nghong dan a’n ang nawh. Isu chang tienga inthrung hnai tak pathumhai- Johan, Peter le Juda Iskariot- ngirhmun, a pentinga inthoka a’n lang dan chun hieng ang hin a nih: Isu thu puongin Peter kha a thrawng thut leiin Isu kuoma indon chieng dingin Johan a biekruk nghal a, chuong lai chu Juda Iskariot chun poisa ip chel zing pumin, ringhla hmel putin a lo ngairuk kar a. Leonardo hin zirtir danghai po po hmel nêkin Juda Iskariot hmel le inthuomna chu a sukthim a, a sam a sukdum bok a, chu chun Iskariot lungril le ngirhmun awm chu hril fie a tum a nih.

Isu voi tienga inthrung hnai tak pathum- Thoma, Jakob & Filip-hai ngirhmun ei thlir chun an phâwk hle a, an inchawm tho zok niin a’n lang. Jakob-in bân a phar a; Thoma chun a kut chang tieng kutchal meuh Isu hmaa inhmuin, “Chuong ang mi tu am a na? Mi hril rawh, hang nuoi hrep ka tih” tia indon ni awmin a’n langtir a; Filip ruok chun poiti le lung na em em hmel putin a awm a dom a. An pathum hin a nghong nasa hle ti inhmai ruol a ni nawh. An mizie ang sengin annia a nghong dan a danglam seng a, chu chu a penting-a hin a suklang a nih.

Dawkan hmawr tieng ve vea inthrung zirtir mi parukhai ngirhmun ruok chu a danglam khop el. Voi tieng tawp taka inthrung hla tak Bartholomai chun Isu thu hril chu ngaithla chieng nuom ni awm takin a en phei ringot a. A dota inthrung Jakob (Alfai naupa) chun thu indon chieng dingin Peter hnung zangah kut voi tiengin a va kheu a. Andria ruok chun, “Kei chu ka ni teuh nawh!” ti ni awm takin a kut khing hniin a phar a. Dawkan chang tieng tawpa inthrung Mathai chun “To ta u, ei titi ei inhnik vieua chu ei hotupa thu hril chu hang ngaithla vak ei tiu” tia a thrungpui Juda Thadai le Simon chu hril ni awmin a’n lang a. Hieng zirtir pathumhai hi Isu tienga ngha pakhat khom an um nawh.

Isu tieng hang ngha thung inla. A mal a nih. A lungril mangang le beidongin a’n rum a. A hmêlah ‘lungngai le hmangai a luong kop’ a. A chana tlu tah chu thu awi taka pom nuomna le tumna hmei ei hmuh. A chang tieng kutpar a phar dan hi Leonardo-in chi hniin a’n entir a. Pakhat chu bei a lak ding lai ni awm a ni a; a dang chu a kut a lak kir lai mek niin a’n lang. Chu chun thil pahnih inentir a nuom khom a ni el thei. Pakhatna, a thil tuor ding chu hlen ngei dingin inpe sien khom, a thei hrăm chun a lungngaina no dom ding chu Isu’n “Pa, rem i ti chun hi no hi ka kuoma inthokin la son rawh” ti a nuomzie thu chu kut a lak kir lai lem hin a hril nuom ni thei a tih. Pahnina, nasa taka lungril mangang le inrûm leia sungrila tha sang rak a, ‘Takchapa!’ tia thrang lakna dinga kut a fŭn ru lai a ni thei bok. A voi tieng kut ei en ruok chun, a chana tlu chu thu awi taka pom hmak dinga a inpek takzie a suklang thung a nih.

A ziek thiem bok a, a lema inthok chun Isu le a zirtirhai inthrungna hnung tieng, tukver pathum le dawkan inkara hin hmun lien tak um ni awmin a’n lang a. Tak tak amanih sawna hang lut tum ve el a ol awm khop el. A penting ei hang tawk hlak chun bang sakhat el a ni bok si. Tukvera inthoka var hung lutin a khaw var dan ding le inmil chiein penting hi a ziek a nih. Chun, zanbu an fak hun hi kha hmaa Churachandpur vela zanbu fak hun standard time an hmang ve ni ngei a ta, nisa tlak hma a ni chieng ti penting-a inthok hin ei hmuh.

A hmaa ei hrl tah ang khan, Leonardo-in hi penting a ziekna ding hin ‘tempera technique’ a hmang a, chuleiin kum sawmhni hnung elah a penting hi a hung kak tran a. Kum 1726 vela inthok tah khan hi penting hi hum hrâm tumin mi thiemhai ruoiin an bei ngat ngat a. A threnin a rong inkhokna hmun kha riper tumin an ziek thra a, chu chun a penting hmel a sukhem niin mi thiem dangin an ngai bok a, a original painting ang chara indin thar nawk tumin, an ziek nonna rong kha sukfai vong tumin thrang an lak bok a. Kum 1947-a inthok khan hi penting hi humhal tumin beipui an thlak a. Leonardo-in rong chokpol a hmang ang chie hmang sia se mei mei lo dinga thaw dan an hmu suok thar bok a. Tuta an thaw dan tak chu an ziek belna po po kha sukfai vong a, Leonardo rong chokpol ang chie kha hmanga he penting hi tungding nawk a nih. Hi sin hi sin hautak tawp el a ni a, feet khat biel vel hruk faina dingin kum tluon a ngai. An zo fel pha chun Tuolte vanglaia an puon bal sawp fai an hril ang khan Leonardo kutsuok indik tak angin zanbu hnuhnung tak khom hi a la suok nawk el thei a nih.

Ka ngaituo a. Leonardo-in kum 493 lai liem taa ZANBU HNUHNUNG TAK a ziek lai khan eini rawi hi khaw lai am ei um a? A threnin, chu khom chu a changkang pawlin, siepsuop an la bi hun lai kha a ni hiel naw maw? An naw leh, a huoisen pawlin inhlieu tuma sum leivak an baw hun kha? Mihriem seng seng, kalchar ei nei inthuk dan inthlauzie ka hmu chang hin ka lung a se rum rum hlak. Einihai thiem ve sun hnâng them le tà ringot khom ei theinghil nawk zo tah a, arbawm ta thei khom ei vang phar el tah. Hieng ang thila hin ram le hnam hmasawnna ding ngaituo ding hin Bethel uor inla, ei hnam nun inhnok nuoi hi ei inthiel fai lem naw ding maw?

(Originally written in April, 1990 in Mizo-Lusei and revised rendering in Hmar on Easter, April 20, 2014, Delhi. Perhaps the first ever piece on art appreciation published in Zoram khawvel)

###

No comments :