Dar Ang Tong

Lalpa kut hratin mi chel zing sien,
Hringkhuo tui ang dam sien;
Malsawmna thar par mawi sawn ang tonin,
Dar ang intong nawk ka beisei.
– Author

Ei hla trongkam laia ei hmang rim pawl tak ni dinga ka ring chu ‘dar ang tong’ ti hi a nih. Kei ngei khomin ka hmang inrim hlein ka hriet. A umzie khom intong, inhmu, intuok tina a nih ti mimirin ei hriet ka ring. Amiruokchu, ieng leia hi trongkam hi an hung ser suok am a na ti ruok chu a ngaituo le hrie ei tlawm hle el thei.

‘Dar ang tong’ ti hung suokna ni dinga an hril chu dârbu le inzom a nih. Pi le puhaiin dâr chi hrang hrang an tum laia pakhat chu dârbu a nih. Dârbu chu dâr phêk, tlâng kûm nei, a lien dan indot thlie pathum, a ri insawn thlak dan- ri sang, ri lai le ri thûm- indot thlie nei a nih. ‘Liendo dar’ an tum changa,

Liendohai unau unau,
Ieng dar am in tum in tum?
Ieng dâr khom kan tum nawh ie,
Liendo bûr seté kan tum tum

ti hi solfa ria sie chun d r m ri thum inchokpol, a ri indota insawn tung le insawn thla an nih. Dârbu an inchawk ding pha leh a ri thum bi kim, indik taka insawn thla kha an zong a, an tum tuo sèn hlak a. A ri insawn indik pathum intuok le intong kha bu/tuok (set) khat a nih. Chu dâr pathum ri indot intong le intuok fuk chu hril khina trongkama hmangin, ‘dar ang tong’ ti hi a hung suok a nih. Inkhîk inkhal ding ni loa lungruol tak, inrem tak le inngaina taka inhmu, intong le intuok tina a nih. Trong mal tin hin trobul thusim an nei seng leiin, chu bula inthoka phoka ei sui pha leh ieng thu mal khom hi ngainuom a lo um vong a nih.

Cultural Dance an thaw changa ‘Lamlàm Hla’ (Partlun hla an ti bok) an sak hlak, “Ruol mahlui maw ngai ing e, ruol mathar” ti ang el khan hringnun khawvela hin thil dang dang bakah ruol hlui le ngaizawng hlui, ruol thar le ngaizawng thar ngaia kûr chang a um naw thei nawh. Hlim tak le inthlakhlä taka hun ei hmang tah hai dam ngaituona mitah an hung inlang changin lung hlui a thar nawk a, ngaiin ei indom kun vong vong a.

Sienkhom Khuonu vengna zârin,
Ei intong nawk ka beisei;
Hlimten dâr ang intongin,
Par angin vul nawk ei tih

tiin duthu chil far rakin ei sam hlak.
Sienkhom, ei duthusam angin, a ang char tong nawk thei khom ni hrim inla, mihriem ei upat le hmasawn dan zirin nuom dan le ngaihlut zawng a hung inthlàk a, khä hmaa ei hlimpui hlak dam kha ei hlimpui inruol thei ta naw hun a hung tlung a. Naupang lai ei nuor a, artui pum khat amanih bawngnene no khat chauh khoma an mi thlèm tlài thei hun le fridge-ah fak seng lo artui le bawngnene ei sie khawl a, fak tin khoma ei tin ta naw leia ei sie sawt taluo phaa a’n khàt tawka ei peihawn hlak hnunga ei ngirhmun chu danglam tak a ni tah. Naupang laia ruol thra le inngai, inhmu nawk châk èm êm khom ngirhmun inang ta lo hnunga ei hang intong nawk chu thaw nuom le hril nuom zawng a lo inkhuongruol ta naw leiin bei a dong nuom lem hiel a nih. Hi thu hi a nih kum sawmthum le kum li liem taa ka ziek BEISEINA KHAMHRUI, ka thusep ziek tah po po laia hlawtling taka ka ngaia ka thu inbuonpui kha.

A hmaa thu hi a khulâng khàngna dinga ka zuk tuihni vak a na, ka ziek tum tak ruok chu Italy hmar tieng khawpui Milana kan khawsak laia kan ruol thra Ruthi le kum sawmpanga hnunga Delhi tlanga kim lo rupa kan intong nawk thu a nih. Khawvel hmun hrang hranga kan sinthawnaa Juda mi ruol thra iemani zat kan manhai laia anni nupa hi kan ruol thra bik, kan inthre hnung khoma a’n khat tawka inbe paw zing kan nih. A pasal George Solomon leh hin unau laihrui inzawn ang ela inngaina kan ni a. Milan kan suoksan hnungin John Ruolngul leh pafa inngai tak ang topin an hung inthlop nawk pei a. John Ruolngul leh Delhi tlanga George Solomon tui thienghlim du chi Johnnie Walker (Red Label) kan thret changin, ama um naw sien khom kan bula thrung angin “To George, Lakhaim” kan la ti hlak a nih.

Hnam tin deuthaw hin no mawi an dom changa thu insam an nei a. Khawvelin ei kawpi tak chu Saptrong hmanghai thaw dan ‘Cheers’ ti hi a nih. Hebrai mihai chun Abraham hun laia inthok tah khan ni mei a tih, ‘Lakhaim’ ti hi an lo hmang hlak a. A umzie chu Saptrongin ‘To Life’ tina a nih. Eini tronga a umzie chu, ‘I hringna ta dinga thil thra intluntu ni raw se’ ti ang a nih. Ei pi le puhai khan iengtin am an lo ti hlak ka hriet nawh. Tu laia fiemthua ‘Tutna’ an ti hi chu an hmang naw chieng awm khop el. Ieng khom ni sien, Vai threnkhat chun ‘Tutna’ ang chie, ‘Kursi’ an ti ve tlat chu tie! Meiteihai hin iengtin am an ti ve aw? ‘Thawraimacha’ chu ti êm awm naw tak maw? Eini tronga a thar ka phuok ding ni sien chu, ‘Damdam’ (Life to life) ka ti ka ring.

Chun, hieng hi a na. January 28, 2008 khan Tel Aviv-a inthokin Ruthi e-mail ka hmu a, February 29-a Delhi hung tlung a tum thu le inhmu a nuom thu a hung hril a. A hman chun kan in tieng zanbu kilpui kan nuom thu le a hung tlung chara telefawna mi hung be dingin ka zuk hril nghal a. February 29 zing tieng Delhi a hung tlungin a mi hung biek a, Dehradun tieng a ruolhai le an inzin ding thu le March 8 zan tieng zanbu kil tlang a rem ding thu a hung hril a. Kar khat sung inbe paw loin a re veng veng a. A ti ang chun March 8 zan ruol thra iemani zat fielin bu fak tlangna kan lo buotsai a, Milana a lo inhmupui tah mi threnkhat kan fiel sa bok a. Sienkhom, a la hung kir hman naw leiin ama thrang loin kan lo tlingtla ta lem a. March 10 tukin a hung tlung chau a, zan tieng chun kan inhmu tah a nih.

Tulaia Juda mi ei tihai hi pawl hni lien takin an inthre a. East Europe-a inthoka suokhai hi Ashkenazi (pl. Ashkenazim) an inti a, Spain le Portugal rama inthoka suokhai hi Sephardi (pl.Sephardim) an inti thung a. Ashkenazim-hai hi Israel ram le a puo tienga lalna le thuneina chalaitu tak an nih. Mingo ram ni lo, ram dang danga indarhai hi, Asia khawmuolpuia khawsahai hi Sephardic Jews an nih. Ka ruolpa Solomon-hai hi Palestina amanih Spain amania inthoka nupa tuok sari inpêm suok, long siet an tuok leia Bombay bul Alibagh kaia tuifawnin a hung lèn lut, nariel (coconut) hriek siema fak zong an nih. A pu chu Kharvil, Maharashtraa pieng a ni a, a pa Matthew Jacob Solomon le a nu Maggy hai chu kum 1896-a Bombay-a pieng ve ve an nih.

Ka ruolpa George Solomon chu unau piengpui nuhmei panga le pasal pathum laia a upa tak dottu, tuta Pakistan rama Punjab State-a khuo pakhat Bahaulpura kum 1923 a pieng, Karachi le Lahore-a lekha inchuk, 1946-a B.Sc, B.E (Civil Engineering) tling, British hun laia Punjab PWD Irrigation Branch-a kum li a thok hnunga mani puola sumdawnga khawsa a nih. Kum 1960 khan a neka kum 18-a naupang Ruthi Mirzoeff leh an innei a, nau nuhmei 4 an nei a, pathum chu Israel ramah an khawsa a, pakhat chu Chicago (USA) ah. Kum 1969 khan Milan (Italy) ah an inpem a, Tel Aviv-ah in an nei bok a, an kar ton hlak. Kum 1990-93 sunga Milana Consul General of India ka ni lai Solomon hi Milan Indian Association-a President a ni nghe nghe a. Anni nupa hin India ram ta dingin thrahnem an ngai a, sin an thaw nasa a, kan inthlop nasa hrim a nih. India le Israel ram inkara inlaichinna thra lem a um theina dinga leilak poimaw tak a nih.

Ruthi chu nu hmel thra le hlim suou el, thil chinchang hre tak, Bombay-a Jesus & St. Mary’s College-a seilien, English, Hindi, Urdu, Marathi, Italian le Hebrai trong ama piengpui trong ang vonga thiem, a pasal sumdawngnaa accountant le secretary sin kop, computer thiem, nu hawihawm le mi biengbiek thiem a nih. An mi ngainat zuolna khom an sakhuo le Israelhai chanchin anni neka hre lema an mi ngai lei a ni pakhat a. Kan titi changa a thawia thu kan hang hmer met khom hi kan inhriet paw vong leiin kâr kan nei naw a, inhril fie a trûl naw a, a hadam thlak. Ruthi hi ka neka thla ngaa naupang, Uzebekistan khawpui Bukharaa 1939 kristmas zana pieng a nih.

Ruthi pa Hananel Mirzoeff chu pa tè tieng hret, pa trong nuom deu el, tha inza zek zek hmel put a nih. Kum 1919-a inthoka Palestina ram le a sevel British enkolna (Mandate) hnuoia a lut khan Palestina rama inpem dan remchang tak chu India rama inpem phot niin a ngai a. Chuong lai chun Burma rama inthoka Afghanistan ramri chen hi British op India ram vong a ni a. 1947 August 14 khan Pakistan ram a pieng a, a tukah India khomin zalenna a hmu bok a. Israel mihai le ui le kel anga thlung kop harsa Muslimhaiin lalna an hung chang hnung chun Pakistan-a khawsak chu himin a hriet naw leiin Bombay tieng inpêm dingin rem a ruot a. An suok ding tukin Muslim mi tawrot ruolin a inah an hung hlù khum a, a nuhmei an that a, ama khom thi ang dera an zamsan hnungin mak takin a hung dam suok nawk a nih.

March 10, 2008 zan, kan ina bu kan fak khopa a tlungna Nizamuddin-a Ruthi kan inthla trumin hi thu hi mitthli tla zoi zoiin a mi hril a. An suok hma zing tieng chun miin kot an hung nok a. Hananel chun a nuhmei kuomah, “Inthla malama mi hung chibai dinga hung ei tuolbawmhai ning an tih, kot va hongpek rawh” a ta. Sienkhom, a va hong ruol chun chem leh hmoltum leh mi tawrot ruol chun kotkhat an hung baw thlak a. A nuhmei chu a khêk a, an vuok thluk nghal a. Hananel chu an bathlar tieng inchawm suok a tum leh hriemhrei chawi mi pathumin an lo inchan a, chemin an sat a, silaiin a luah voi iemani zat an kap bok a. A nuhmei lu hai hung tho chun a pasal an that ding lai chu a va san a, a baw bet a, a ruongah silaiin an kap zot zot a, an pahnia thia ngaiin an zamsan tah a nih.

Ruthi hril pei dan chun, “Ka pain khuo a hung hriet chun a chunga bok ka nu chu a nam son a. A lu le a puma thisen kai hnuong chun, ‘Lekhapuon le pen mi hung pe ro’ tiin a khêk a. Lekhapuon le pen kan pek a, chu taka chun bank hrang hranga a sum sie zat, account number le a sum battu mi hrang hrang le an bat zathai chu a ziek thlak mol mol a. Hi lekha hi tu chen hin a orginal kawpi kan la sie thra a, kan unau kipin a photo-copy kan la kol seng bok a nih” tiin a mi hril.

Ruthi chun a naupang laiin a pa thilthaw chu hriet thiem harsa a ti hle a. “Naupang ka ni lai chun ka pa thilthaw chu hriet thiem harsa ka ti a. Dam suok inring ta loa a nauhai kuoma a thu incha tawpna ding ni si, keini rawi a mi ngaituozie le hmangaizie thu, ka nu boa kan khawsak pei dan ding ieng khom ziek loa sum le pai thu ringot a lungkham lem chu a ngaina ka hriet naw a. Amiruokchu, nau ka hung nei ve hnung daiin, ka pain kan khawsakna ding a ngaituo luot leia sum le pai a lo khawl khawm po po umna hmun a mi lo hril mol mol lem a lo nih ka hung hmu suok a, a mi lo hmangaizie ka hung hriet thiem chauh a nih” tiin a hril.

Hi tûk hin motor inlon um naw hai sien khom tonga an hmu hlauh a, hospitalah an tlanpui a. A pum chu hliemin a sip a, a luah silaimu pathum, a leiah, a khâkah, a lu ruah a’n tang bok a. Pa turu a ni leiin a dam suok tlat a nih. A hung tho inkang charin, lu tuom bur pumin, Bombay tieng panin, an hringna sanhim dingin, an tlan tah a nih. Chu taka chun Ruthi chu lekha inchukin a seilien a. College a kai laia a ruol hluihai leh an inzong suok a, kum sawmnga hnungah ‘dar ang intong’ khawm nawk (reunion) dingin India ramah a hung inzin a nih.

Kum 1993 October-a Milan kan suoksan hmain, lo thei loa ngaiin Israel ramah September 22-29 sung ka hang inzin a. Israel rama ka cham sung po poa ka tlungna le a mi thruoi veltu ding George Solomon le Ruthiin an mi ngaituopek a, kalman le khorsaw tlawmte ti chauh naw chu an zar ka zo vong a nih. Hi lei hin ka lekhabu ziek po po laia zor hlaw tak THUTHLUNG RAM (1997) khom ka puitling thei pha a, anni hrietzingna le ngaihruina dingin kan hlan bok a nih.

George Solomon hriselna a hung tlak hnuoi hret hret pei leiin kum 2003 khan an nauhai bula khawsa dingin Tel Aviv tienga an inah an inpèm a. Hmun thumah a thisen lampui siem thrat ngai a um a, byepass survery thaw dingin daktor-in an ti a. George chun, “Kum 80 ka suo ta a, nun inhoi tak le hlawtling takin ka hmang a, nauhai chunga ka mawphurna ka hlen ta a, ruol thra tam tak Pathiernin a mi pek a, Red Label tlasam loin a mi siem a, ka fena ding khom ka hriet. Fe hun a tlung tah hnung khoma dam pei tuma inmai buoi chu ka nuom ta nawh” a ti tlat leiin an thaw ta naw a. Chuong lai chun multiple sclerosis a hung nei nawk leiin kum 2005 November khan hadam takin muol a liem a, a duthusam ang takin Jerusalema Oliv tlang thlanmuolah a Messia hung tlung ding nghakin a zal veng veng tah a ni.

Oliv tlang tlâk tieng pangper, in um naw po po hi thlanmuol vong a ni a. September 23, 1993 chawhnung nisa tlak tawmin Getsemani Huon ka sir hnungin hi thlanmuol hi ka fang nghe nghe a. Hi hi Judahai thlanmuol hlui tak, lien tak, poimaw tak le to tak a nih. Zakaria 14:4 a chun an Messia hung phaa thil um dan ding chu hieng ang hin a hril a: “Chu ni chun Jerusalem sak tienga Oliv tlanga chun a kè innghat a ta, a tlâng chu a laiah sak le thlang zawngin inphel a ta, a laiah ruom lien tak hung um a ta, a tlâng tieve chu hmar tieng intawl a ta, a tieve chu sim tieng intawl a tih” tiin. Judahai chun, an Messia-in ke a hung innghatna dinga hril, Oliv tlâng tlâk tieng thlanmuola phumhai hi a hung keitho hmasa tak ni dingin an ring. An ring dan hi a lo indik pal a ni chun, ka ruolpa George Solomon chu tho khal ruol ni naw nih. Hmun danga zâl Jentelhai tho hmain kum sang rorela thrang dingin lo inzimar a ta, Red Label no iemani zat lo tlak hman tang a tih.

(Delhi, March 15, 2008)